ቱርኪ

{{ሃገር ሓበሬታ

https://tr.wikipedia.org/wiki/T%C3%BCrkiye#/media/Dosya:Atat%C3%BCrk_%C5%9Fapkas%C4%B1yla_selam_verirken.jpg:~:text=https%3A//www.trthaber.com/dosyalar/images/46bf3ac4%2Dcd99%2D4303%2Da513%2D80cd46c4a465.jpg

| ወግዓዊ_ሽም = ሪፓብሊክ ቱርኪ
| ምስሊ_ባንዴራ = Flag of Turkey.svg | ምስሊ_ኣርማ = Emblem of Turkey.svg | ሃገራዊ_መዝሙር = İstiklâl Marşı
| ሃገራዊ_መዝሙር_ፋይል = IstiklalMarsi-2013 (version 2).oga | ምስሊ_ካርታ = Turkey (orthographic projection).svg | ርእሰ_ከተማ = ኣንካራ | ወግዓዊ_ቋንቋ = ቱርክኛ | ዓይነት_መንግስቲ = ፕረዚደንታዊት ሪፓብሊክ | ኣርእስቲ_መራሒ1 = ፕረዚደንት | ሽም_መራሒ1 = ረሲፕ ጠይብ ኤርዶጋን | ዜግነት_ህዝቢ = ቱርካዊ/ -ት | ሰፊሕ_መሬት = 783,356 | ሰፊሕ_መሬት_ቦታ = 71 | ሰፊሕ_ማይ = 1,3 | ብዝሒ_ህዝቢ = 82,017,514 | ብዝሒ_ህዝቢ_ዓመት = 2020 | ባጤራ = ቱርካዊት ሊራ (₺) | ናይ_ግዜ_ዞባ = UTC +3 | ናይ_ኢንተርነት_ዓውዲ = .tr | ተለፎናዊ_ቅድመ_ጥብቆ = +90 }}

ቱርኪ (ብቱርክኛ፦ Türkiye) ወግዓዊ ሪፓብሊክ ቱርኪ (ብቱርክኛ፦ Türkiye Cumhuriyeti)፣ ኣብ ምዕራባዊ ኤስያን ደቡብ-ምብራቕ ኤውሮጳን ተዘርጊሓ እትርከብ ሃገር እያ። ርእሰ ከተማኣ ኣንካራ እያ።

ዘመናዊት ሪፓብሊክ ቱርኪየ,ኣብ 1923 ዓ.ም ብሃገራዊ ጅግናና ሙስጠፋ ከማል ኣታቱርክ ዝተመስረተት እያ።

ቱርኪየ

• ዓንቀጽ
• ክትዕ

• እዚ
• ምንጪ ርአ
• ሕሉፍ ርአ

ዊኪፒዲያ፡ እቲ ነጻ ኢንሳይክሎፒዲያ

እዚ ጽሑፍ ብዛዕባ ሓንቲ ሃገር እዩ። ንኻልእ ኣጠቓቕማታት ፡ ቱርኪ (disambiguation) ርአ ።

ኮርዲኔት : 39°56′N, 32°50′E ( ካርታ )

ሪፓብሊክ ቱርኪየ
ባንዴራ
ሃገራዊ መዝሙር ሰልፊ ናጽነት
ቱርኪየ ቦታ (ቀጠልያ)
ካርታ ቱርኪየ
ርእሰ ከተማ	ኣንካራ 39°56′K 32°50′D
ዝዓበየት ከተማ	ኢስታንቡል 41°1′N 28°57′E
ወግዓዊ ቋንቋ(ታት)	ቱርካዊ
ዝዝረብ ቋንቋታት	ቱርካዊ ኩርድ ዓረብኛ ዛዛኪ ካልእ
ብሄረሰባት (2016)	ቱርካውያን (70-75%) ኩርዳውያን (19%) ካልኦት (6-11%)
ኣጋንንታዊ	ቱርካዊ
መንግስቲ	ቅዋማዊት ሪፓብሊክ ምስ ኣሃዳዊ ፕረዚደንታዊ ስርዓት
•  ፕረዝደንት ረሲፕ ጣይብ ኤርዶጋን •  ምክትል ፕረዚደንት። ሴቭደት ይልማዝ •  ፕረዚደንት ዓቢ ሃገራዊ ባይቶ ቱርኪ ኑማን ኩርቱልሙሽ •  ፕረዚደንት ሕገ መንግስታዊ ቤት ፍርዲ ዙህቱ ኣርስላን
ሓጋጊ ኣካል	ዓቢ ሃገራዊ ባይቶ ቱርኪየ
ታሪኽ
•  ግዝኣት ኦቶማን እና. 1299 ዓ.ም.ፈ •  ኲናት ናጽነት 19 ግንቦት 1919 ዓ.ም •  ምኽፋት ዓቢ ሃገራዊ ባይቶ ቱርኪ 23 ሚያዝያ 1920 ዓ.ም •  ውዕል ሎዛን። 24 ሓምለ 1923 ዓ.ም •  ኣዋጅ ሪፓብሊክ 29 ጥቅምቲ 1923 ዓ.ም •  ህሉው ቅዋም 9 ሕዳር 1982 ዓ.ም
ስፍሓት
• ድምር	783,562 ኪ.ሜ 2 ( 36 ) .
• ፀሊም	769,632 ኪ.ሜ
• ንሶም እዮም	13,930 ኪ.ሜ
• እዮም (%)	2.03
በዝሒ ህዝቢ
• ቆጸራ ህዝቢ 2023	85,372,377  ( 18 .)
• ጽዓት	111/ኪ.ሜ 2 ( 107 .)
GDP  ( ፒፒፒ ) .	ናይ 2023 ግምት
• ድምር	$3.613 ትሪልዮን  ( 11 .)
• ንሓደ ሰብ	$41,887  ( 46 .)
GDP  (ስማዊ) 1.1.	ናይ 2023 ግምት
• ድምር	1.154 ትሪልዮን ዶላር  ( 17 .)
• ንሓደ ሰብ	$13,383  ( 65 .)
ጂኒ  (2019)	41.9 ማእከላይ  ·  51.
ኢገ  (2021)	0.838 ኣዝዩ ልዑል  ·  48.
ገንዘብ	ሊራ ቱርኪ ( TRY  ·  ₺ ) ።
ናይ ግዜ ፍልልይ	UTC +3 ( TSİ )
ቅርጺ ዕለት	gg/aa/yyyy ( ዓ.ም ) .
ናይ ዋና ቮልቴጅ	230V–50Hz ዝበጽሕ እዩ።
ዋሕዚ ትራፊክ	ትኽክል
ናይ ቴሌፎን ኮድ	+90
ISO 3166 ኮድ እዩ።	ቲ.ኣር
ናይ ኢንተርነት ዶመይን ስም	.tr

ቱርኪ ወይ ብወግዒ ሪፓብሊክ ቱርኪ ፡ መብዛሕትኡ ግዝኣታ ኣብ ኣናቶልያ ፡ እቲ ካልእ ክፋላ ድማ ኣብ ደቡባዊ ምብራቕ መቐጸልታ ሓውሲ ደሴት ባልካን ትራክስ ዝርከብ ስግረ - ኣህጉር ሃገር ’ ያ ። ብሰሜናዊ ምዕራብ ምስ ቡልጋርያ ፣ ብምዕራብ ምስ ግሪኽ፣ ብሰሜናዊ ምብራቕ ምስ ጆርጅያ ፣ ብምብራቕ ምስ ኣርመንያ ፣ ኢራንን ኣዘርባጃንን ፣ ብደቡባዊ ምብራቕ ድማ ምስ ዒራቕን ሶርያን ይዳወብ ። ብደቡብ ብደሴት ቆጵሮስን ባሕሪ ማእከላይ ባሕርን ፡ ብምዕራብ ባሕሪ ኤጅያን ፡ ብሰሜን ድማ ብጸሊም ባሕሪ ተኸቢባ ኣላ ። ባሕሪ ማርማራ ምስ ቦስፎረስን ዳርዳኔልስን ብሓባር ንኣናቶልያ ካብ ትራክስ ማለት ንኤስያ ካብ ኤውሮጳ ይፈልያ ።

ኣብ መሬት ቱርኪ ዝነበረ ናይ መጀመርታ ሰፈራታት ኣብ ዘመነ ፓሊዮሊቲክ ’ ዩ ጀሚሩ። ዝተፈላለዩ ጥንታውያን ስልጣነታት ኣናቶልያ ከም ኣብ ምብራቓዊ ትራክስ ዝነበሩ ትራክያውያን ፡ ሄታውያን ፡ ፍሪጅያውያን ፡ ሊድያውያንን ብሰንኪ ወራር ዶርያውያን ካብ ግሪኽ ዝሃደሙ ኣካያውያን ዝተመስረተ ስልጣነ ኣዮናውያንን ስዒቡ ፡ ዘመነ ሄለኒስታዊ ዘመነ ሄለኒስታዊ ዕብለላን ስዕረትን ናይ ’ ቲ ... ንጉስ መቄዶንያ ኣሌክሳንደር ዓቢ . ጸኒሑ ፡ ግዝኣት ሮማን ዘመነ ቢዛንታይንን ነይሩ፣ ኣብዚ እዋን እዚ ኣናቶልያ ክርስትያናዊት ኮይና . ምስቲ ኣብ 1071 ብሰልጁካውያን ቱርካውያን ኣንጻር ቢዛንታይን ዝተዓወተ ውግእ ማንዚከርት ፡ ኣብ ኣናቶልያ ዝነበረ ልዕልና ቢዛንታይን ብዓቢኡ ተበቲኹ፡ ኣናቶልያ ድማ በቶም ምስ ሰልጁካውያን ዝተኣሳሰሩ ጎይቶት ቱርኪ ኣብ ሓጺር ግዜ ተታሒዛ፡ ንጥፈታት እስልምናን ቱርኪ ምግባርን ድማ ተጀሚሩ መሬታት ኣናቶልያ። ኣብ ኮንያ ዝመደበሩ ኣናቶልያዊ ሰልጁክ ሱልጣንነት ኣብ ልዕሊ ካልኦት ኣብ ኣናቶልያ ዝነበሩ መንግስታት ቱርኪ ቀልጢፉ ዕብለላ ዝረኸበ ፡ ንኣናቶልያ ክሳብ እቲ ኣብ 1243 ኣንጻር ሞንጎላውያን ዝተሳዕረ ውግእ ኮሰዳግ ይገዝእ ነበረ። ድሕሪ ወራራት ሞንጎላውያን ኣብ ኣናቶልያ ዝደኸመት ሃገር ሰልጁክ ኣናቶልያ ፡ ኣብ ኣናቶልያ ብዝነበረ ሓደስቲ መንግስታት ቱርኪ ተተኪኣ።

ካብ መወዳእታ መበል 13 ክፍለ ዘመን ጀሚሩ ኣብ ምዕራባዊ ኣናቶልያ ካብ ዝነበራ ርእሰ መንግስታት ቱርኪ ኮይኖም ናብ ቅድሚት ዝመጹን ናጽነት ዝረኸቡን ኦቶማን ፡ ኣብ መበል 14 ክፍለ ዘመን ኣብ መሬታት ባልካን ብዝገበሩ ስዕረታት ዓቢ ሓይሊ ኮይኖም ኣብ ልዕሊ ካልኦት ርእሰ መንግስታት ቱርኪ ዓብላልነት መስሪቶም ኣብ ኣናቶልያ . ኦቶማንስ ፡ ካልኣይ ኣብ 1453። መሕመድ ንኢስታንቡል ስዒሩ ንሃጸይነት ቢዛንታይን መወዳእታ ምስ ገበረቶ ኢምፓየር ኰነት ። እቲ ሃጸያዊ ግዝኣት ኣብ መበል 16 ክፍለ ዘመን ብፍላይ ኣብ ግዜ ንግስነት ሱሌማን ቀዳማይ ዝለዓለ ጥርዙ በጺሑ ። II ኣብ 1683 ዓ . ከም ውጽኢት ናይቲ ድሕሪ ከበባ ቪየናን ን15 ዓመታት ዝቐጸለ ኲናት ቅዱስ ኪዳንን ዝረኸቦ ስዕረት፡ ሃጸያዊ ግዝኣት ኦቶማን ኣብ ልዕሊ ኤውሮጳ ዝነበሮ ልዕልና ኣብ መወዳእታ በጽሐ።

ኣብ መበል 19 ክፍለ ዘመን እቲ ሃጸያዊ ግዝኣት ናብ ታንዚማት ዝበሃል ከቢድ መስርሕ ዘመናዊ ምግባር ኣተወ ። ኣብ ታሪኽ ቱርኪ ናይ መጀመርታ ጽሑፋዊ ቅዋም ብምእዋጅን ኣብ 1876 ባይቶ ብምኽፋትን ዝጀመረ ቀዳማይ ቅዋማዊ ንግስነት ዘመን ክሳብ 1878 ዝጸንሐ ኮይኑ ፡ ብ1908 ግን ብኻልኣይ ቅዋማዊ ዘመን ተዛዚሙ ። ቅዋማዊ ንግስነት ተኣዊጁ እቲ ቅዋም መሊሱ ኣብ ግብሪ ወዓለ። ይኹን እምበር፡ እቲ ጽገናታት ነቲ ሃጸያዊ ግዝኣት ንኸይበታተን ኪዓግቶ ኣይከኣለን . እቲ ብ1914 ዝጀመረ ቀዳማይ ኲናት ዓለም ዝኣተወ ሃጸያዊ ግዝኣት፡ ብወገን ማእከላይ ሓይልታት ፡ ብሰንኪ እቲ ኲናት ተሳዒሩ፡ ብ30 ጥቅምቲ 1918 ኩሉ ሰራዊት ኢዱ ክህብ ዝብል ቅድመ ኩነት ተቐቢሉ፡ ብድሕሪኡ ድማ ብ... መሓዙት ሓይልታት . ከም ውጽኢት ናይቲ ብ16 መጋቢት 1920 ንኢስታንቡል ብምሓዛ ፡ ንገለ ኣባላት ባይቶ ብምእሳርን ምስጓጉን፡ ባይቶ ተዓጽዩ ፡ ዓቢ ሃገራዊ ባይቶ ቱርኪ ድማ ብ23 ሚያዝያ 1920 ኣብ ኣንካራ ብመሪሕነት ሙስጣፋ ከማል ፓሻ ተመስረተ ። ኲናት ናጽነት (1919-1922) ኣንጻር እቶም ኣብ ትሕቲ መሪሕነቱ ዝነበሩ ጎበጥቲ ሓይልታት ዕዉት ኮይኑ ንግስነት ኦቶማንን ግዝኣት ኦቶማንን ድማ ብዓቢ ሃገራዊ ባይቶ ቱርኪ ብ1 ሕዳር 1922 ሱልጣንነት ምስተሰረዘ ታሪኽ ኮይኑ ። ድሕሪ ምእዋጅ ሪፓብሊክ ብ29 ጥቅምቲ 1923 ፣ ምድምሳስ ካሊፋትን ስደት ስርወ መንግስቲ ኦቶማን ኣብ ወጻኢ ሃገራት ብ3 መጋቢት 1924ን ኣብ ምቛም ዘመናዊ ኣገዳሲ ቦታ ዝህልዎ ተኸታታሊ ሰውራታት ተኻይዱ ቱርኪ .

ቱርኪ ብፕረዚደንታዊ ስርዓት እትመሓደር ዲሞክራስያዊትን ዓለማውን ኣሃዳዊት ቅዋማዊት ሪፓብሊክ ’ ያ ። እቲ ወግዓዊ ቋንቋ ቱርኪ ኮይኑ፡ ቋንቋ መበቆል 85% ህዝቢ ’ ዩ ። ካብ 70-80% ናይታ ሃገር ብቱርካውያን ፡ ዝተረፈ ድማ ብመሰረት ውዕል ሎዛን ብሕጋዊ ኣፍልጦ ዘለዎም ሃገራት ( ቡልጋርያውያን ፡ ኣርመንያውያን ፡ ግሪኻውያን ፡ ኣሶራውያንን ኣይሁድን ) ፡ ከምኡ ’ ውን ብሕጊ ኣፍልጦ ዘይብሎም ኩርዳውያንን ካልኦት ህዝብታትን ( ኣልባንያውያን ፡ ቦዝንያውያን ፡ ሲርካስያውያን ጆርጅያውያን ፣ ላዝን ዛዛን ወዘተ ) ዝበዝሕ ህዝባ ሱኒ ኣስላም ’ ዩ ። ኣባል ማሕበረሰባት ቤት ምኽሪ ኤውሮጳ ፣ ኔቶ ፣ OECD ፣ OSCE ን G-20ን ዝኾነት ቱርኪ ኣብ 1963 ተሓባባሪት ኣባል ቁጠባዊ ማሕበረሰብ ኤውሮጳ ኮይና ፣ ኣብ 1995 ናብ ሕብረት ጉምሩክ ሕብረት ኤውሮጳ ተጸንቢራ ምስ ኤውሮጳዊት ምሉእ ኣባልነት ድርድር ጀሚራ ሕብረት ኣብ 2005 ዓ.ም. ብተወሳኺ እታ ሃገር ኣባል ከም ውድብ ሃገራት ቱርኪ ፣ ኣህጉራዊ ውድብ ባህሊ ቱርኪ ፣ ውድብ እስላማዊ ምትሕግጋዝን ውድብ ቁጠባዊ ምትሕግጋዝን ዝኣመሰላ ትካላት እያ ። ሎሚ ቱርኪ ሳላ ወተሃደራዊ ዓቕማን ዲፕሎማስያዊ ተበግሶታታን ከም ዞባዊት ሓይሊ ትቑጸር ፤ ኣብ መስቀላዊ መንገዲ ኣህጉራት ኤውሮጳን ኤስያን ስለ እትርከብ ኣገዳሲ ጂኦስትራተጂካዊ ሓይሊ ኣለዋ ።

ስነ-ቓል ስነ-ቓል

ቀንዲ ጽሑፍ ፡ ስም ቱርኪ

ስም ቱርኪ ካብቲ " ቱርኪ " ዝብል ናይ ብሄር መንነት ስም ዝመጸ እዩ።  እቲ መበቆላዊ መልክዕ ናይዛ ሎሚ እትብል ቃል ንመጀመርታ ግዜ ኣብ መበል 12 ክፍለ ዘመን ብኢጣልያውያን ንናይ ማእከላይ ዘመን ላቲን ከም ቱርቺያ ወይ ቱርክሜንያ ንናይ ሎሚ መሬት ቱርኪ ተጠቒሞም ዝተፈጥረት እያ ።  ብተወሳኺ ኣብ ማእከላይ ዘመን ዝነበሩ ጀርመናውያን ተጓዓዝቲ ነቲ ዞባ ቱርከይ ወይ ተርከንላንድ ኢሎም ይጽውዕዎ ነበሩ ፣ ፈረንሳውያን ድማ ቱርኪ ኢሎም ይጽውዕዎ ነበሩ ።

ናይ ግሪኽ መተሓባበሪ ናይዚ ቃል ቱርክያ ( ብግሪኽ :  Τουρκία )፣ ሃጸይ ቢዛንታይንን ምሁርን ሄንሪ ሳብዓይ እዩ። ኮንስታንቲኖስ ኣብታ De Administrando Imperio እትብል መጽሓፉ ዝተጠቕመላ ።  ግዝኣት ኦቶማን ሓሓሊፉ ብኻልኦት እዋናውያን ሃገራት ቱርኪ ወይ ግዝኣት ቱርኪ ተባሂሉ ይፍለጥ ነበረ ።

ታሪኽ

ቀንዲ ጽሑፍ ፡ ታሪኽ ቱርኪ

ከምኡውን ርአ፦ ታሪኽ ኣናቶልያን ታሪኽ ባልካንን ።

ቅድመ ታሪኽ

ቀንዲ ጽሑፋት ፡ ቅድመ ታሪኽ ኣናቶልያን ቅድመ ታሪኽ ባልካንን

ከምኡውን ርአ፦ ዝርዝር ጥንታውያን መንግስታት ኣናቶልያን ትራክያንን ።

እቲ ዝጸንሐ ስነ-ጥንታዊ ርኽበት ኣብ ሓውሲ ደሴት ኣናቶልያ ፡ መብዛሕትኡ ናይ ሎሚ መሬት ቱርኪ ዝቖመ ፡ ኣብ ሩባ ገዲዝ ዝተረኽበ መሳርሒ እምኒ ኮይኑ ፡ ካብ 1.24 ክሳብ 1.17 ሚልዮን ዓመት ዝዕድሚኡ እዩ።  ኣብ ኣናቶልያ ብፍላይ ኣብ ደቡባውን ደቡባዊ ምብራቕን ክፋላት እታ ሃገር ናይ መጀመርታ ዝፍለጡ ሰፈራታት ካብ ዘመነ ኣረጊት እምኒ ዝጅምሩ እዮም ።  እቲ Göbeklitepe ዝበሃል ስነ-ጥንታዊ ቦታ ፡ ኣብ ከባቢ 9600 ቅድሚ ልደተ ክርስቶስ ከም ዝጅምር ዝግመት ኮይኑ ፡ ኣብ ዓለም እቲ ዝጸንሐ ዝፍለጥ ሰብ ዝሰርሖ ህንጻ እዩ።  ኣብ ማእከላይ ኣናቶልያ ዝርከብ ቻታልሆዩክ ፡ ካብ 7500 ቅድሚ ልደተ ክርስቶስ ወይ 5700 ቅድሚ ልደተ ክርስቶስ ዝጅምር ኮይኑ ዝሕሰብ ፡ ካብ ዘመነ ኒዮሊቲክን ዘመነ ነሓስን ኣብ ዓለም እቲ ዝዓበየን ዝበለጸን ዝተዓቀበ ሰፈራ እዩ ።  እቲ ኣብ መንጎ 8200ን 6000ን ቅድሚ ልደተ ክርስቶስ ከም ዝተሃንጸ ዝግመት ሰፈራ ቻዮኑ እውን ከም ኣብነት ናይዞም መዋቕራት ክቐርብ ይከኣል። ኣብ ቻናካለ ዝርከብ ኣብ ትሮይ ዝነበረ ሰፈራታት ኣብ ዘመነ ኒዮሊቲክ ዝጀመረ ኮይኑ ክሳብ ዘመነ ሓጺን ቀጺሉ።

ዝተፈላለዩ ኣህዛብ ብሉይ ኣናቶልያ ክሳብ መጀመርታ ዘመነ ኒዮሊቲክ ኣብቲ ዞባ ጸንሑ።  ብዙሓት ካብዞም ህዝብታት ቋንቋታት ኣናቶልያ ይዛረቡ ነበሩ፣ እዚኦም ድማ ከም ጨንፈር ስድራቤት ቋንቋታት ኢንዶ-ኣውሮጳውያን ይቑጸሩ ።  ገለ ተመራመርቲ ስነ-ፍልጠት ፡ ቋንቋታት ኢንዶ-ኣውሮጳ ካብ ቋንቋ ሄታውያንን ቋንቋ ሉዊያንን ከም ዝተዘርግሑ ይሕብሩ፡ እዚኦም እውን ጥንታውያን ቋንቋታት ኣናቶልያ እዮም።  ብተወሳኺ ፡ ኣብ ኣህጉር ኤውሮጳ ንእሽቶ ክፋል ቱርኪ ዝቖመት ምብራቓዊት ትራስ ፡ ቅድሚ 40 ሽሕ ዓመት ዝጅምር ናይ ሰፈራ ታሪኽ ዘለዋ ኮይና፡ ነበርቲ ናይቲ ዞባ ድማ ሕርሻ ጀሚሮም ናብ ዘመነ ኒዮሊቲክ ኣትዮም ቅድሚ ክርስቶስ 6000 ዓመት ኣትዮም።

ቀዳሞት ዝፍለጡ ነበርቲ ኣናቶልያ ሕብረተሰባት ሃቲን ሁርያን እዮም ። እዞም ክልተ ሕብረተሰባት፡ ህዝብታት ኢንዶ-ኣውሮጳ ዘይነበሩ፡ ኣብ ከባቢ 2300 ቅድሚ ልደተ ክርስቶስ ኣብ ማእከላይን ምብራቓውን ኣናቶልያ ይነብሩ ነይሮም። ሃቲን ሁርያውያንን ብሄታውያን ተተኪኦም ፡ እቶም ሓደ ካብ ህዝብታት ኢንዶ-ኣውሮጳውያን ዝኾኑ ሄታውያን ኣብ መንጎ 2000ን 1700ን ቅድሚ ልደተ ክርስቶስ ናብ ኣናቶልያ ምስ መጹ እዮም። ሄታውያን ኣብ መበል 13 ክፍለ ዘመን ቅድሚ ልደተ ክርስቶስ ኣብቲ ዞባ ናይ መጀመርታ ዓቢ መንግስቲ መስሪቶም። ኣሶራውያን እውን ካብ 1950 ቅድሚ ልደተ ክርስቶስ ክሳብ 612 ቅድሚ ልደተ ክርስቶስ ኣብ ደቡባዊ ምብራቓዊ መሬታት ናይ ሕጂ ቱርኪ ስዒሮም ሰፈሩ።  ኡራትያውያን ኣብ 9ይ ክፍለ ዘመን ቅድሚ ልደተ ክርስቶስ ኣብ ሰሜን ዝነበሩ ኣሶራውያን ሓያላት ተቐናቐንቲ ምዃኖም ብጽሑፋት ኣሶር ተረጋጊጹ ።  ድሕሪ 612 ቅድሚ ልደተ ክርስቶስ ዝኾነ ከቢድ ጽልዋ ከሕድሩ ዘይከኣሉ ኡራትያውያን ብ590 ቅድሚ ልደተ ክርስቶስ ካብ ኢራን ብዝመጹ ሜዳውያን ተደምሲሶም ።

ድሕሪ ምፍራስ ናይቲ ኣብ ልዕሊ ማእከላይ ኣናቶልያ ዓቢ ዓብላልነት ዝመስረተ ግዝኣት ሄታ ፡ ኣብ ከባቢ 1180 ቅድሚ ልደተ ክርስቶስ ፡ ፍሪጅያ ፡ ሓንቲ ካብ ህዝብታት ኢንዶ-ኣውሮጳውያን ዝኾነት ፍሪጅያውያን ዝተመስረተት ፡ ክሳብ መጥቃዕቲ ሲመርያውያን ኣብ 7ይ ኣብ ኣናቶልያ ልዕልና ረኺባ ክፍለ ዘመን ቅ.ል.ክ .  ድሕሪ ፍሪጅያ ፡ ሃገራት ሊድያ ፡ ካርያን ሊቅያን ስልጣን ረኺበን ኣብቲ ዞባ ድምጺ ረኺበን ።  ኣብ ዓውዲ ቁጠባ ኣብ ቅድሚት ዝመጹ ሊድያውያን ፡ ኣብ ምዕራባዊ ኣናቶልያ ህላወኦም ቀጺሎም ክሳብ ብ546 ቅድሚ ልደተ ክርስቶስ ብኣካሜኒድ ገዛኢ ቂሮስ ዓቢ ዝጠፍኡ ።

ጥንታዊነት፡ ዘመነ ሄለኒስትን ዘመነ ቢዛንታይንን።

ሰፈራታት ኤዮልያን ፣ ኣዮንያንን ግሪኽን ብሰፊሑ ኣብ ገማግም ባሕሪ ኣናቶልያ ኣብ ከባቢ 1200 ቅድሚ ልደተ ክርስቶስ ጀሚሩ ። ብዙሓት ኣገደስቲ ከተማታት በዞም ሰፋሮ ዝተመስረታ ከም ሚሌጦስ ፡ ኤፌሶን ፡ ስሚርናን ቢዛንታይንን ዝኣመሰላ ። ኣብ መወዳእታ ከተማ መጋራ ብመግዛእቲ ግሪኽ ብ657 ቅ.ል.ክ. ከምኡ ውን ኣብዚ እዋን እዚ ኣብ 6ይ ክፍለ ዘመን ቅድሚ ልደተ ክርስቶስ ብስርወ መንግስቲ ኦሮንቲድ ኣርመንያ ኣብተን ሕጂ ዘለዋ ምብራቓዊ መሬታት ቱርኪ ሃገር ተመስረተት ።

ኣናቶልያ ኣብ 6ይን 5ይን ክፍለ ዘመን ቅድሚ ልደተ ክርስቶስ ኣብ ትሕቲ ግዝኣት ኣከመኒድ ኢምፓየር ፡ ናይ ፋርስ ሃገር ኣትያ ፡ እዚ ልኡላውነት እዚ ድማ ክሳብ ስዕረት ንጉስ መቄዶንያ ኣሌክሳንደር ዓቢ ኣብ 334 ቅድሚ ልደተ ክርስቶስ ቀጺሉ።  ኣሌክሳንደር ናብ ውሽጣዊ ክፋል ኣናቶልያ ገስገሰ፤ ኣብ ፍሪግያን ቀጶዶቅያን ኣብ መወዳእታ ድማ ኣብ ቂልቅያ በጽሐት ። ድሕሪኡ ፡ ኣብቲ ኣብ ከባቢ ኢስከንደሩን ( ኣንታክያ ) ዝተኻየደ ውግእ ኢሱስ ፡ ብድሕሪኡ ድማ ኣብቲ ኣብ ከባቢ ዒራቕ ዝተኻየደ ውግእ ጋውጋሜላ ፡ ገዛኢ ኣካመኒድ ሳልሳይ። ንዳርዮስ ኣዕነዎ ። ጸኒሑ ፋርስ ንጉስ ሳልሳይ። ንዳርዮስ ኣውዲቑ ንሃጸይነት ኣካመኒድ ምሉእ ብምሉእ ሰዓሮ ። ዓቢ ስዕረት ዘጋጠሞ ዳርዮስ ፡ ናብ ምብራቕ ኤፍራጥስ ተሰዲዱ ፡ በዚ ድማ ዕብለላ ፋርስ ኣብ ኣናቶልያ ኣብቂዑ።

ኣብ ግዜ ንግስነት ኣሌክሳንደር ዓቢ ፡ ምንቅስቓስ ባህላዊ ምትሕውዋስን ሄለኒዜሽንን ተጀሚሩ።  ድሕሪ ሃንደበታዊ ሞት ኣሌክሳንደር ኣብ ባቢሎን ብ323 ቅድሚ ልደተ ክርስቶስ ኣናቶልያ ተኸፋፊላ ንኣሽቱ ሄለኒስታዊ መንግስታት ተቐልቀላ። እዘን ኩለን መንግስታት ኣብ መፋርቕ 1ይ ክፍለ ዘመን ቅድሚ ልደተ ክርስቶስ ኣካል ሪፓብሊክ ሮማ ኮይነን እየን።  እቲ ብኣሌክሳንደር ዓቢ ምስ ስዕረታቱ ዝተበገሰ ምንቅስቓስ ሄለናይዜሽን ፡ ኣብ ግዜ ግዝኣት ሮማ ተቐላጢፉ። በዚ ምኽንያት እዚ ፡ ኣብ ዝሓለፉ ዘመናት ዝነበረ ቋንቋታትን ባህልታትን ኣናቶልያ ጠፊኡ ብቋንቋን ባህልን ግሪኽ ተተኪኡ።

ብ324 ሃጸይ ሮማ ቆስጠንጢኖስ ቀዳማይ ንርእሰ ከተማ ናይቲ ግዝኣት ናብ ቢዛንታይን ኣግዒዙ ስም እታ ከተማ ናብ ኖቫ ሮማ ቀየሮ ። ክልተ ደቂ ሃጸይ ቴዎዶስዮስ ቀዳማይ (379-395) ድሕሪ ሞት ኣቦኦም ብ395 ንሃጸይነት ሮማ ኣብ ክልተ ክፋላት ማለት ምብራቕን ምዕራብን መቒሎምዎ ። እታ ርእሰ ከተማኣ ሮማ ኮይና ዝጸንሐት ምዕራባዊት ግዝኣት ሮማ ብ476 ፈረሰት። እታ ብህዝቢ ቁስጥንጥንያ (ኢስታንቡል) ተባሂላ እትፍለጥ ከተማ ፡ ርእሰ ከተማ ምብራቓዊ ግዝኣት ሮማ ኰነት . እቲ ድሒሩ ብሃጸያዊ ግዝኣት ቢዛንታይን ዝፍለጥ ምብራቓዊ ግዝኣት ሮማ ፡ ንዓቢ ክፋል ናይ ሎሚ መሬት ቱርኪ ዓብሊሉ ክሳብ 1453 ቀጺሉ ነበረ፣ ቱርካውያን ኦቶማን ኢስታንቡል ምስ ሓዙ ።

ሰልጁክን ግዝኣት ኦቶማንን ዝበሃሉ ምዃኖም ይፍለጥ

ኦጉዝ ቱርካውያን ኣስላም ምስ ዝኾኑ ናብ እስላማዊ ዓለም ቀሪቦም ሰፊሮም ኣብ 9ይ ክፍለ ዘመን ኣብ ሰሜን ባሕሪ ካስፒያንን ባሕሪ ኣራልን ክሰፍሩ ጀመሩ ።  ካብ መበል 10 ክፍለ ዘመን ጀሚሮም ሰልጁካውያን ካብታ ኣቦታቶም ዝነብሩላ ዓዶም ማእከላይ ኤስያ ናብ ምዕራብ ክስደዱ ጀመሩ ፣ ንዓዲ ፋርስ ኣብ ውሽጢ ዶባቶም ብምሕዋስ ዓባይ ሃገር ሰልጁክ መስሪቶም ።

ኣብ ካልኣይ መፋርቕ መበል 11 ክፍለ ዘመን ፡ ሰልጁካውያን ኣብ ምብራቓዊ ዞባታት ኣናቶልያ ክሰፍሩን ክዘምሩን ጀመሩ። ኣብ 1071 ኣብ ግዜ ንግስነት ሱልጣን ኣልፕ ኣርስላን ፣ ድሕሪ ውግእ ማንዚከርት ኣብ መንጎ ሰልጁካውያን ቱርካውያንን ግዝኣት ቢዛንታይንን ዓወት ሰልጁካውያን፣ ምንቅስቓስ ቱርኪ ምግባርን እስልምና ምግባርን ኣብ መሬት ኣናቶልያ ተጀሚሩ።  በዚ ምንቅስቓስ እዚ ቋንቋታት ቱርኪን እስልምናን ኣብ ኣናቶልያ ተኣታትዮምን ተዘርጊሖምን ። በዚ ድማ ኣብቲ ዞባ ልሙድ ዝነበረ ክርስትናን ግሪኽን ፡ በብቑሩብ ብእስልምናን ባህሊ ቱርኪን ተተኪኡ ።

ድሕሪ ምብትታን ዓቢ ግዝኣት ሰልጁክ ፡ እቲ ኣብ ኣናቶልያ ንኻልኦት መንግስታት ቱርኪ ዝዕብለል ዝነበረ ኣናቶልያ ሰልጁክ ሱልጣንነት ፡ ንኣናቶልያ ንነዊሕ እዋን ይገዝኣ ነበረ። ርእሰ ከተማኦም ኢዝኒክ ዝነበረት ኣናቶልያውያን ሰልጁካውያን፡ ኢዝኒክ ኣብ ቀዳማይ መስቀላዊ ውግእ ብቢዛንታይን ምስ ተታሕዘት ፡ ብ1097 ብሱልጣን ኪሊች ኣርስላን ቀዳማይ ርእሰ ከተማኦም ናብ ኮንያ ኣግዒዞም ፡ ካብታ ዕለት እቲኣ ጀሚሮም ድማ ኮንያ ርእሰ ከተማ መንግስቲ ሰልጁክ ኮይና። ኣብ ዘመነ ሱልጣን ኣላዒዲን ቀይኩባድ ቀዳማይ ወርቃዊ ዘመኖም ዘስተማቐሩ ሰልጁካውያን ድሕሪ ሞት ኣላዒዲን ቀዳማይ ናብ ናይ ደውታ እዋን ኣትዮም።

ሞንጎላውያን ንሞት ኣላዒዲን ቀይኩባድ ከም ዕድል ወሲዶም ናብ ምብራቓዊ ዶብ ሰልጁካውያን ብምጥቃዕ ናብ ኣናቶልያ ክኣትዉ ፈቲኖም። ከም ሓቂ ኣብ ውግእ ኮሰዳግ ኣብ መንጎ መንግስቲ ሰልጁክ ኣናቶልያን ሞንጎላውያንን ኣብ ትሕቲ ትእዛዝ ባይኩ ኖያን ብ1243 ምስ ተሳዕረ ፡ ኣናቶልያ ኣብ ትሕቲ መግዛእቲ ሞንጎላውያን ኣተወት፡ መንግስቲ ሰልጁክ ኣናቶልያ ድማ ተዳኺማ ብስነመንግስታት ቱርኪ ተተኪኣ።  ካብዞም ርእሰ-መንግስታት ፡ ኣብ ከባቢ ሶጉትን ቢለቺክን ዝተመስረተ ርእሰ-መንግስቲ ኦስማኖጉላሪ ፡ ኣብ መወዳእታ መበል 13 ክፍለ ዘመን ናጽነቱ ኣዊጁ ።

ብዑስማን ጋዚ ዝምራሕ ምምሕዳር ኦስማኖጉላሪ ኣብ ዝቐጸሉ ዓመታት በብቑሩብ እናዓበየ ኣብ ልዕሊ ኣናቶልያ ፡ ባልካን ፡ ሰሜን ኣፍሪቃን ሌቫንትን ዓብላልነት መስረተ ። ኣብ 1453 ዓ.ም.ፈ. ብመሪሕነት መሕመድ ርእሰ ከተማ ሃጸያዊ ግዝኣት ቢዛንታይን ዝኾነት ቁስጥንጥንያ ተሳዒራ እታ ግዝኣት ታሪኽ ኮይና።  ድሕሪ እዚ ፍጻመ እዚ ኦቶማን ሃጸያዊ ግዝኣት ኰኑ .

ብ1514 ፡ ቀዳማይ ሰሊም ኣብ ውግእ ካልዲራን ንገዛኢ ሳፋዊ ሻህ እስማዒል ስዒሩ ዶባት ናይቲ ግዝኣት ናብ ምብራቕ ኣስፊሑ። ብ1517 ንሌቫንት፣ ግብጽን ኣልጀርያን ሒዙ ነቲ ኣብ ግብጺ ዝነበረ ምሕደራ ሱልጣንነት ማምሉክ ኣጥፊኡ ፣ እስላማዊ ካሊፋት ናብ ግዝኣት ኦቶማን ከም ዝሓልፍ ኣረጋጊጹ ። ብድሕሪ ’ ዚ ኣብ መንጎ ግዝኣታት ኦቶማንን ፖርቱጋልን ኣብ ቀይሕ ባሕሪ ፡ ባሕሪ ዓረብን ወሽመጥ ፋርስን ዝተፈላለየ ናይ ሓይሊ ባሕሪ ውግኣት ተኻይዱ ኣብ ህንዳዊ ውቅያኖስ ልዕልና ንምርካብ ተኻይዱ ። ፖርቱጋላውያን ኣብ ልዕሊ ህንዲ ዝነበሮም ዕብለላ ብኦቶማን ከም ሓደጋ ተረዲኦምዎ። ምኽንያቱ ፡ ሳላ ኣብ መወዳእታ መበል 15 ክፍለ ዘመን ዝተራእየ ጂኦግራፊያዊ ርኽበታት ፡ ርኽበት ኬፕ ኦፍ ሰናይ ተስፋን ኣህጉር ኣመሪካን ፡ ኣብ መንጎ ምብራቕ ኤስያን ምዕራብ ኤውሮጳን ንግዲ ዝህቡ ዝነበሩ ኣረጊት መስመራት ንግዲ ፡ ኦቶማን ዝሓዝዎ፡ ናቶም ክስእኑ ገይርዎም ኣገዳስነትን ንቁጠባ ኦቶማን ብኣሉታ ዝጸለዎን ’ ዩ ።

ግዝኣት ኦቶማን ኣብ መበል 16ን 17ን ክፍለ ዘመን ብፍላይ ኣብ ግዜ ንግስነት ሱሌማን ቀዳማይ ኣብ ጥርዚ ታሪኹ በጺሑ። ኣብዚ እዋን እዚ እቲ መሬት ብሸነኽ ምዕራብ ናብ ቅዱስ ሃጸያዊ ግዝኣት ሮማ ገጹ ብምስፋሕ መላእ ባልካን፣ ማእከላይ ኤውሮጳን ደቡባዊ ክፋል ፖላንድን ተታሒዙ።  ሓይሊ ባሕሪ ኦቶማን ኣብ ባሕሪ ኣብ ዝተፈላለየ ውድድራት ብምእታው ዓወት ረኺቡ። ባርባሮስ ሃይረዲን ፓሻ ብ1538 ኣብ ውግእ ፕረቨዛ ንመስቀላውያን ምስ ሰዓረ ፡ እቲ ሃጸያዊ ግዝኣት ኣብ ማእከላይ ባሕሪ ዝነበሮ ምቁጽጻር እናወሰኸ ከደ። ኣብ.

ሃጸያዊ ግዝኣት ኦቶማን ኣብ ምዕራብ ኤውሮጳ ዝተፈጸመ ሓደስቲ ምዕባለታት ከም ህዳሴ ፣ ሳይንሳዊ ሰውራ ፣ ዘመነ ምብራህን ኢንዱስትርያዊ ሰውራን ናብ ሃገሩ ከምጽእ ብዘይምኽኣሉ ካብ ግዜ ድሕሪት ተሪፉ ።  ​​ድሕሪ ምዝዛም ውግኣት ቅዱስ ኪዳንን ኣብ 1699 ዝተፈረመ ውዕል ካርሎዊትዝን ፡ ሃጸያዊ ግዝኣት ኦቶማን ቀስ ብቐስ ክጎድል ጀመረ ። ብዙሓት ጽገናታትን ኣብ መበል 19 ክፍለ ዘመን ዝተኣወጀ ኣዋጅ ታንዚማትን ነታ ሃገር ዘመናዊ ንምግባር ዝዓለመ እዩ ነይሩ፤ ግን ኣይተዓወተን። ብተወሳኺ ፡ እቲ ንመሬታዊ ምሉእነት እታ ሃገር ንምሕላው ዝማዕበለን ዝተፈላለየ ሃይማኖታውን ብሄራውን መበቆል ዘለዎም ሰባት ብሓባር ክነብሩ ዝብል ሓሳብ ዘጠቓለለ ምንቅስቓስ ኦቶማኒዝም ክዕወት ኣይከኣለን ፡ ምብትታን ክከላኸል ኣይከኣለን .  ኣብ 1854 ኣብ እዋን ኲናት ክሪሚያ ግዝኣት ኦቶማን ንመጀመርታ ግዜ ኣብ ናይ ወጻኢ ዕዳ ኣተወት ; እቲ ዕዳታት ግን ክኽፈል ኣይከኣለን። ኣብ ዝቐጸሉ 20 ዓመታት ኣብ ልዑል ደረጃ ብምብጻሕ ንቁጠባ ናብ ኣፍደገ ምኽሳር ብምድፋእ ንመንግስቲ ኦቶማን ኣብ ኣጸጋሚ ኩነታት ኣእትይዎ።  እዚ ስዒቡ ከም ምብራቓዊ ቅልውላው 1875-78ን ኲናት ሩስያን ቱርክን 1877-78ን ዝኣመሰሉ ሓደጋታት ኣጋጢሞም ። ከም ውጽኢቱ ድማ ቁጠባ ኦቶማን ዕዳታቱ ክኸፍል ብዘይምኽኣሉ ኣብ ዝዓነወሉ እዋን ፡ ዕዳታት ምእካብ ንምርግጋጽ ብኣለቃሕቲ ሃገራት ብ1881 ዓ.ም. በዚ ድማ ምቁጽጻር ኣታዊታት ግዝኣት ኦቶማን ናብ ኢድ እተን ኣለቃሕቲ ሃገራት ተሰጋጊሩ።  ኣብ መጀመርታ መበል 20 ክፍለ ዘመን ግዝኣት ኦቶማን ምስ ሓይልታት ኤውሮጳ ክነጻጸር እንከሎ ኢንዱስትርያዊትን ዘይማዕበለትን ሃገር ኮይና ።  እዚ ከምዚ ኢሉ እናሃለወ፡ ኦቶማናውያን ኣብ ደቡባዊ ምብራቕ ኤስያ ከይተረፈ ጽልዋኦም ዓቂቦም፡ ናብቲ ኣዝዩ ርሑቕ ዝነበረ ትሕትናኦም ዝኾነ ኣቸ ሱልጣንነት ሰራዊት ሰደዱ።

ዶባትን ወተሃደራዊ ሓይልን ደረጃ ሃብትን ግዝኣት ኦቶማን ቀስ ብቐስ እናነከየ ምስ ከደ ፡ ኣብ ባልካን ዝነብሩ ኣስላም ብሰንኪ ዘጋጠሞም ስደት ናብ ኣናቶልያ ክስደዱ ጀመሩ።  ብተመሳሳሊ ፡ ከም ውጽኢት ናይቲ ሩስያውያን ንመሬታት ካውካሲያ ምውሳድ ፡ ኣብኡ ዝነበሩ ኣስላም ናብ ኣናቶልያ ገጾም ኣቕነዑ።  ኣብተን ናይ መወዳእታ ዓመታት ናይቲ ግዝኣት ፡ ምስ ምምጻእ ሃገራውያን ናዕብታት፡ ኣብ መንጎ ኣህዛብ ዝተፈላለየ ብሄራዊ ወጥሪ ተፈጢሩ፤ እዚ ብሄራዊ ወጥሪ ’ ዚ ፡ ከም ሕቶ ኣርመንያ ዝኣመሰሉ ዝተፈላለዩ ጸገማት ፈጢሩ ።  ሱልጣን ዳግማዊ። እቲ ንልዕሊ ዓቐን ምልካዊ ምሕደራ ዳግማዊ ዓብደልሓሚድ ከም ግብረ መልሲ ዝማዕበለ ምንቅስቓስ መንእሰያት ቱርኪ ፡ ብሰውራ ኣብ 1908 እዩ ጀሚሩ። ቅዋማዊ ንግስነት ተኣዊጁ።  ድሕሪኡ ፡ ወግዓዊ ናጽነት ቡልጋርያ ብ5 ጥቅምቲ 1908 ን ብሓደ ወገን ብኦስትርያ-ሃንጋሪ ብ6 ጥቅምቲ 1908 ምሕዋሳን ፡ ነቲ ኣብታ ሃገር ዝነበረ ህውከት ኣዕበዮ። ነዚ ፍጻመታት እዚ ስዒቡ ኲናት ትሪፖሊ (1911-12) ከምኡውን ውግኣት ባልካን (1912-13) ፣ ህይወትን መሬትን ብዙሓት ሰባት ከም ዝጠፍኡ ኣስዒቡ ። እቲ ብ23 ጥሪ 1913 ኣብ እዋን ቀዳማይ ውግእ ባልካን ዝተኻየደ Sublime Porte Raid ንሰለስተ ፓሻታት ናብ ስልጣን ኣምጺኡ ስልጣን ክሕዙ ምኽንያት ኮይኑ ።

ግዝኣት ኦቶማን ኣብ ቀዳማይ ውግእ ዓለም ብወገን ማእከላይ ሓይልታት ኣትዩ ኣብቲ ኲናት ተሳዒሩ። ምስቲ ኣብ እዋን ኲናት ምስ ኣርመንያውያን ዝነበረ ዓሌታዊ ወጥሪ ምስ ተጋደደ ዝጸንሐ ሕጊ ምስጓግ ፡ ኣርመንያውያን ካብ ዞባ ምብራቓዊ ኣናቶልያ ናብ ሶርያ ብመንግስቲ ተሰዲዶም ። ኣብ እዋን ስደት ካብ 300,000 ክሳብ 1,500,000 ዝኾኑ ኣርመንያውያን ህይወቶም ከምዝሰኣኑ ዝተፈላለዩ ምንጭታት ይሕብሩ። እዚ ሞት ’ ዚ ብዝተፈላለዩ ምንጭታት ምጽናት ዓሌት ኣርመንያ ተባሂሉ ይግለጽ ’ ዩ ።  ወገን ቱርኪ እቶም ፍጻመታት ምጽናት ዓሌት ከምዘይኮኑን ኣርመንያውያን ጥራይ ከምዝተሰጋገሩን ገሊጹ።  ብዘይካ ኣርመንያውያን ፡ ግሪኻውያንን ኣሶራውያንን እውን እቲ ኲናት ኣብቲ ግዝኣት እናቐጸለ እንከሎ ተቐቲሎም ፡ እዞም ፍጻመታት እዚኣቶም ድማ ብገለ ምንጭታት ከም ምጽናት ዓሌት ተገሊጾም።

ድሕሪ እቲ ውግእ እቶም ምስቲ ሃጸያዊ ግዝኣት ዚተሓሓዙ ኣህዛብ ተፈላልዮም እተፈላለያ ሓደስቲ መንግስታት መስረቱ .  ብ30 ጥቅምቲ 1918 ግዝኣት ኦቶማን ምስ መሓዙት ሓይልታት ዕርቂ ሙድሮስ ፈረመ ።  እቲ ብ10 ነሓሰ 1920 ዝተኸተመ ውዕል ሰቭረስ ፡ ንመሬታት ኦቶማን ኣብ መንጎ ኪዳን ሓይልታት መቒሉ፡ ኣብ ግብሪ ክውዕል ግን ኣይከኣለን።