ቻይናውያን
ዊኪፒዲያ፡ እቲ ነጻ ኢንሳይክሎፒዲያ
እዚ ጽሑፍ ብዛዕባ ህዝባዊት ሪፓብሊክ ቻይና እዩ። ንሪፓብሊክ ቻይና ፡ ታይዋን ርአ ። ንኻልእ ኣጠቓቕማታት ፡ ቻይና (disambiguation) ርአ ።
| ህዝባዊት ሪፓብሊክ ቻይና
ህዝባዊት ሪፓብሊክ ቻይና ( Çince ) Zhōnghuá Rénmín Gònghéguó ( ፒንዪን ) | |||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| ባንዴራ
ሃገራዊ ኣርማ | |||||||||||||||||
| ሃገራዊ መዝሙር
ሰልፊ ወለንተኛታት | |||||||||||||||||
| ቻይና ኣብ ምድሪ ዘለዋ ኣቀማምጣ፦ ጸሊም ቀጠልያ ቻይና ብጭቡጥ እተመሓድሮም መሬታት ዘመልክት ኮይኑ፡ ፍኹስ ዝበለ ቀጠልያ ድማ ቻይና እትብሎ መሬታት ዘርኢ እዩ። | |||||||||||||||||
| ኣቀማምጣ ዝተፈላለያ ከተማታት ዓባይ ቻይና ዘርኢ ካርታ ( ታይዋን ከም ኣካል ቻይና ዝተርኣየላ) | |||||||||||||||||
| ርእሰ ከተማ | ፔኪን
39°55′K 116°23′D | ||||||||||||||||
| ዝዓበየት ከተማ | ሻንጋይ 31°13′43′′ሰሜን 121°28′29′′ ምብራቕ | ||||||||||||||||
| ወግዓዊ ቋንቋ(ታት) | ስታንዳርድ ቻይናዊ | ||||||||||||||||
| ኣፍልጦ ዘለዎ ዞባዊ ቋንቋ(ታት) |
| ||||||||||||||||
|
| |||||||||||||||||
| ወግዓዊ ስርዓተ ጽሕፈት | ዝተቐለለ ቻይናዊ | ||||||||||||||||
| ብሄረሰባት
(2020) |
| ||||||||||||||||
| ካልእ በዓል ስልጣን | ኣምላኽ ዘይምእማን መንግስቲ | ||||||||||||||||
| ኣጋንንታዊ | ቻይናውያን | ||||||||||||||||
| መንግስቲ | ኣሃዳዊት ሓደ ሰልፊ ዘለዋ ሶሻሊስታዊት ሪፓብሊክ | ||||||||||||||||
| |||||||||||||||||
| ሓጋጊ ኣካል | ሃገራዊ ህዝባዊ ጉባኤ | ||||||||||||||||
| • ላዕለዋይ ገዛ | ቀዋሚ ኮሚቴ ሃገራዊ ህዝባዊ ጉባኤ | ||||||||||||||||
| • ታሕተዋይ ገዛ | ሃገራዊ ህዝባዊ ጉባኤ | ||||||||||||||||
| ታሪኽ | |||||||||||||||||
| |||||||||||||||||
| ስፍሓት | |||||||||||||||||
| • ድምር | 9,596,961 ኪ.ሜ 2 ( 3 ) . | ||||||||||||||||
| • ምድማር | 9,326,410 ኪ.ሜ | ||||||||||||||||
| • ንሶም እዮም | 270,550 ኪ.ሜ | ||||||||||||||||
| • እዮም (%) | 2,8 | ||||||||||||||||
| በዝሒ ህዝቢ | |||||||||||||||||
| • ቆጸራ ህዝቢ 2023 | 1,411,750,000 ( 2 .) . | ||||||||||||||||
| • ጽዓት | 145 /ኪ.ሜ 2 ( 83 .) | ||||||||||||||||
| GDP ( ፒፒፒ ) . | ናይ 2022 ግምት | ||||||||||||||||
| • ድምር | 29.4 ትሪልዮን ዶላር ( 1 .) | ||||||||||||||||
| • ንሓደ ሰብ | $20.667 ( 70. .) | ||||||||||||||||
| GDP (ስማዊ) 1.1. | ናይ 2022 ግምት | ||||||||||||||||
| • ድምር | $19.2 ትሪልዮን ( 2. .) | ||||||||||||||||
| • ንሓደ ሰብ | $12,970 ( 65. .) | ||||||||||||||||
| ጂኒ (2018) | ▲ 46.7
ልዑል እዩ። | ||||||||||||||||
| ኢገ (2019) | 0.761
ልዑል · 85. | ||||||||||||||||
| ገንዘብ | ረንሚንቢ ( CNY · ¥ ) . | ||||||||||||||||
| ናይ ግዜ ፍልልይ | UTC +8 ( ዞባ ሰዓት ቻይና ) | ||||||||||||||||
| ቅርጺ ዕለት |
| ||||||||||||||||
| ናይ ዋና ቮልቴጅ | 220 ቪ -50 ሄርዝ እዩ። | ||||||||||||||||
| ዋሕዚ ትራፊክ | የማን | ||||||||||||||||
| ኮድ ስልኪ | +86 | ||||||||||||||||
| ISO 3166 ኮድ እዩ። | ሲ.ኤን | ||||||||||||||||
| ናይ ኢንተርነት ዶመይን ስም |
| ||||||||||||||||
| Official site
ስቴት ኔትወርክ ህዝባዊት ሪፓብሊክ ቻይና | |||||||||||||||||
| |||||||||||||||||
ቻይና ፡ ብወግዒ ህዝባዊት ሪፓብሊክ ቻይና (ብሕጽር ዝበለ: PRC ; ቻይናዊ :中华人民共和国( help info ) , Hanyu Pinyin : Zhōnghuá Rénmín Gònghéguó ) ፡ ኣብ ምብራቕ ኤስያ ብሓደ ሰልፋዊ ስርዓት ብኮሚኒስት ሰልፊ እትመሓደር ኣሃዳዊት ልኡላዊት ሃገር እያ። ናይ ቻይና . ኣብ ዓለም ብብዝሒ ህዝቢ ኣስታት 1.4 ቢልዮን ፡ ብስፍሓት መሬት ብ 9.6 ሚልዮን ኪ.ሜ 2 3ይቲ ኮይና [ ብጠቕላላ ስፍሓት ድማ መበል 3ይቲ ወይ 4ይቲ እያ። 22 ኣውራጃታት ፣ 5 ርእሰ-ምምሕዳር ዘለወን ዞባታት ፣ 4 ብቐጥታ ዝመሓደራ ከተማታትን ንፍሉይ ምምሕዳራዊ ዞባ ሆንግ ኮንግን ማካውን የመሓድር ፣ ኣብ ልዕሊ ታይዋን ድማ ልኡላውነት ኣለዋ ይብል ።
ቻይናውያን፤ ኣብቲ ኣብ ቆላ ሰሜን ቻይና ዝርከብ ልሙዕ ተፋሰስ ብጫ ሩባ ሓደ ካብቶም ቀዳሞት ስልጣነታት ዓለም ኮይኑ ተቐልቂሉ ። ንኣሽሓት ዓመታት ኣብ ቻይና ዝነበረ ፖለቲካዊ ስርዓት ኣብ ውርሻዊ ንግስነታት ወይ ስርወ መንግስቲ ዝተመስረተ ኮይኑ፡ እቲ ቀዳማይ ፍርቂ ኣፈ-ታሪኽ ዝኾነ ስርወ መንግስቲ ሺዓ እዩ ነይሩ ። ቻይና ካብ ቀዳሞት ስርወ መንግስቲ ኣትሒዛ ብዙሕ ግዜ ኣስፊሓ፡ ተኸፋፊላ፡ ዳግማይ ተጠርኒፋ እያ። ኣብ 1912 ሪፓብሊክ ቻይና (ROC) ኣብ ልዕሊ ቻይና ስልጣን ሒዛ ፡ ነቲ ናይ መወዳእታ ስርወ መንግስቲ ቺንግ ስርወ መንግስቲ ኣውዲቓ ፡ ንመሬት ቻይና ኣብ 1949 ኣብ ኲናት ሓድሕድ ቻይና ብህዝባዊ ሰራዊት ሓርነት ክሳብ እትስዓር ኣመሓዲራ ። ብዕለት 21 መስከረም 1949 ኮሚኒስት ፓርቲ ኣብ ቤጂንግ ህዝባዊት ሪፓብሊክ ቻይና መስረተ ; መንግስቲ ROC ናብ ታይዋን ንድሕሪት ብምምላስ ንታይፐይ ጭቡጥ ርእሰ ከተማ ገበሮ። ክልቲኦም ROC ን PRCን ናይ ኩላ ቻይና እንኮ ሕጋዊ መንግስቲ ምዃና ይዛረቡ፡ እንተኾነ ግን PRC ኣብ መላእ ዓለም ዝያዳ ትፍለጥን ኣብ ልዕሊ ኣዝዩ ዝበዝሐ መሬትን ሰባትን ትገዝእ እያ።
ህዝባዊት ሪፓብሊክ ቻይና ብኮሚኒስት ፓርቲ ቻይና (CCP) እትመሓደር ኣሃዳዊት ፣ ሓደ ሰልፊ ዘለዋ ሶሻሊስታዊት ሪፓብሊክ እያ ። ኣብ 1971 ፒ.ኣር.ሲ ንቦታ ROC ኣብ ሕቡራት ሃገራት ብምሓዝ ቀዋሚ ኣባል ባይቶ ጸጥታ ኰነት ። መስራቲ ኣባል ዝተፈላለዩ ብዙሕነታውን ዞባውን ትካላት ከም ባንኪ ወፍሪ ትሕተ ቅርጺ ኤስያ ፣ ፈንድ መንገዲ ሐርጭ፣ ባንኪ ሓድሽ ልምዓትን ዞባዊ ኩለመዳያዊ ቁጠባዊ ምሕዝነትን እዩ። ብተወሳኺ ኣባል ውድብ ንግዲ ዓለም , APEC , BRICS , SCO , BCIM , G20 ን ካልኦት ብዙሓት ወግዓውያንን ዘይወግዓውያንን ብዙሕነታዊ ትካላትን እያ። ቻይና ኣብ ዲሞክራሲ ፣ ግሉጽነትን ሰብኣዊ መሰላትን ፣ ከምኡ’ውን ኣብ ከም ናጽነት ፕረስ ፣ ናጽነት ሃይማኖትን ማዕርነት ብሄራትን ዝኣመሰሉ መዳያት ትሑት ደረጃ ትሕዝ ። ኣስታት ሓደ ሓሙሻይ ክፋል ቁጠባ ዓለም እትሕዝ ቻይና ፡ ክሳብ 2021 ብመንጽር ስማዊ ውሽጣዊ ፍርያት ሃገርን ብመንጽር ምዕሩይነት ዓቕሚ ምዕዳግ (PPP) ዝዓበየ ቁጠባን ዓለምና ካልኣይቲ ዝዓበየት ቁጠባ ዓለም ኮይና፡ ከምኡ’ውን ኣብ ዓለም ዝዓበየት ሰደድቲ ኣቑሑት እያ። ከምኡ’ውን ካልኣይ ዝዓበየ ኣምጻኢ ኣቑሑት’ዩ። ኣብ 1978 ቁጠባዊ ጽገናታት ካብ ዝትግበር ጀሚሩ ቁጠባ ቻይና ሓደ ካብቶም ብቕልጡፍ ዝዓብዩ ቁጠባታት ዓለም ኮይኑ ኣሎ። ኒዩክለራዊ ዕጥቂ ዝዓጠቐት ቻይና ኣብ ዓለም ዝበዝሐ ንጡፋት ወተሃደራት ዘለዋን ካልኣይቲ ዝበዝሐ ባጀት ምክልኻል ዘለዋን ሃገር እያ ።
ብመሰረት ሰቫን ኒሻንያን ኤቲሞሎጂካል ዲክሽነሪ፡ ብቋንቋ ቱርኪ "Çin" እትብል ቃል ካብታ ቺን ( چین ) እትብል ፋርሳዊት ቃል ናብ ቱርኪ ኣትያ ፤ መበገሲኡ ድማ Çīn ዝብል ናይ ሶግድያ ቃል ኮይኑ፡ ትርጉሙ ድማ ሓደ ’ ዩ ። ብቋንቋ ብሉይ ቱርኪ ፡ ታብጋች ይበሃል ነበረ ። ገለ ካልኦት ምንጭታት መበቆል ናይቲ ፋርሳዊ ቃል ካብቲ ናይ ሳንስክሪት ቃል Cīna ( ቻይና ) ከም ዝጅምር ይገልጹ። ኣጠቓቕማ ናይ ሳንስክሪት ቃል Cīna ንቻይና ብምጥቃስ ካብ 150 ዓ.ም. ሲና ዝብል ቃል ኣብ ጽሑፋት ማሃባሃራታን ማኑስምሪቲን እውን ኣሎ ፣ ዋላ እኳ ህንዳውያን ጸሓፍቲ ቅድሚ 1ይ ክፍለ ዘመን ቅድሚ ልደተ ክርስቶስ ህላወ ቻይና ፈጺሞም ዘይፈልጡ ክኾኑ ይኽእሉ እዮም ። ኣብ 1655 ፡ ማርቲኖ ማርቲኒ ቻይና ዝብል ስም ካብ ስም ስርወ መንግስቲ ቺን ("ቻይናዊ") (221–206 ቅ.ል.ክ) ከም ዝተረኽበ ሓሳብ ኣቕረበ ። እዚ ሓሳብ ብብዙሓት ተመራመርቲ ተቐባልነት ረኺቡ እዩ፣ ግን ብዙሓት ኣማራጺ ሓሳባት እውን ኣለዉ።
ወግዓዊ ስማ ናይዛ ዘመናዊት መንግስቲ "ህዝባዊት ሪፓብሊክ ቻይና" ( ቻይናዊ :中华人民共和国; ፒንዪን : Zhōnghuá Rénmín Gònghéguó ) ክኸውን ከሎ፡ ብዝያዳ ዝጥቀመሉ ኣሕጽሮተ-ቃላቱ ድማ "ቻይና" Zhōngguó (中国)፤ ንሱ ድማ zhōng (“ማእከላይ” ወይ “ማእከል”) ከምኡ’ውን guó (“ሃገር”፡ “ሃገር-ሃገር”) ዝብሉ ቃላት ዝሓዘ እዩ። ቻይናዊ ቃል Zhōngguó ኣብ ትሕቲ ስርወ መንግስቲ ዞው ከም ቃል ንንጉሳዊ demesne ንምምልካት ዝጥቀመሉ ቃል እዩ ማዕቢሉ። ድሒሩ ኣብ ከባቢ ሉዮይ (ናይ ሎሚ ሉዮያንግ ) ኣብ እዋን ምብራቓዊ ዞው ፣ ድሒሩ ማእከላይ ቆላ ቻይና ፣ ድሒሩ ድማ ኣብ ትሕቲ ስርወ መንግስቲ ቺንግ ዝነበረ ግዝኣት ንምግላጽ ተጠቒሙ። ቀቢላታት ሁዋክስያ ካብቶም ከም "ባርባራዊ" ተባሂሎም ዝግመቱ ህዝብታት ንምፍላይ ብተደጋጋሚ ዝጥቀመሉ ባህላዊ ኣምር ኮይኑ ኣገልጊሉ ፣ ከምኡ'ውን መበገሲ ናይቲ ተመሳሳሊ ቃል "ማእከላይ መንግስቲ" ኣብ ምንጭታት ቋንቋ ወጻኢ ብዛዕባ ቻይና እዩ። Zhōnghuá (中华) ዝብል ቃል ዝያዳ ቃል ብቓሉ ወይ ንኹሉ ዝሓቁፍ ስም ኮይኑ፡ "መሬት ስልጣነ ቻይና" ዘመልክት እዩ። ኣብ እዋን ስርወ መንግስቲ ዌይን ጂንን ከም ኣሕጽሮተ ቃል "ማእከላይ ግዝኣት ሁዋክስያ " ኮይኑ ተቐልቂሉ ። ኣብቲ ብ15 ሰነ 1949 ዝተኻየደ ናይ መጀመርታ ህዝባዊ ፖለቲካዊ ኣማኻሪ ዋዕላ ቻይና ፡ ቅድሚ ምምስራት ህዝባዊት ሪፓብሊክ ቻይና ፡ እታ ሃገር ክትስመ ዝሓሰበት ዲሞክራስያዊት ህዝባዊት ሪፓብሊክ ቻይና ( Simplified Chinese :中华人民民主共和国; Traditional Chinese) እያ ነይራ :中華人民民主共和國; ፒንዪን : ዞንግሁዋ ሬንሚን ሚንዝǔ ጎንግሄጉኦ ). ድሕሪ ምጥፋእ ኩሚንታንግ ኣብ 1950ታትን 1960ታትን ኣብ ኲናት ሓድሕድ ቻይና ፡ ካብ "ሃገራዊት ቻይና" ወይ " ናጻ ቻይና " ከም ዝተፈልየ "ኮሚኒስት ቻይና" ወይ " ቀያሕ ቻይና " ተባሂላ'ውን ተለልያ። .
ቀንዲ ጽሑፍ ፡ ታሪኽ ቻይና
| ታሪኽ ቻይና | |||
| ቀዳማይ ዘመን[አርኢ]
ማእከላይ ዘመን[አርኢ] ሓድሽ ዘመን[አርኢ] ዕድመ ቅርበት[አርኢ] | |||
ቻይና ኣብ ዓለም ካብ ዘለዋ ጥንታውያን ስልጣነታት ተባሂላ ትቑጸር። ስነ-ጥንታዊ መርትዖታት፤ ቀዳሞት ሆሚኒድስ ቅድሚ ካብ 2.25 ሚልዮን ክሳብ 250 ሽሕ ዓመታት ኣብ ቻይና ይነብሩ ከም ዝነበሩ ይሕብር። ሆሚኒት ቅሪተ-ኣካላት ናይ ፔኪንግ ማን ፣ ሓዊ ምጥቃም ዝተማህረ ሆሞ ኢረክተስ ኣብ ጥቓ ቤጂንግ ኣብ ዝርከብ በዓቲ ዞውኩድያን ተረኺቡ ; እቶም ቅሪተ-ኣካላት ቅድሚ 680 ሽሕ ክሳብ 780 ሽሕ ዓመታት ከምዝነበሩ ተገሊጹ ’ ሎ ። ቅድሚ 125,000-80,000 ዓመታት ዝነበረ ቅሪተ-ኣካላት ኣስናን ናይ ሓደ ሆሞ ሳፒየንስ ኣብ በዓቲ ፉያን ኣብ ዳኦ ካውንቲ ፡ ሁናን ተረኺቡ ። ቻይናዊ ፕሮቶ-ስክሪፕት ፤ ኣብ ጂያሁ ከባቢ 7000 ቅድሚ ልደተ ክርስቶስ ፣ ኣብ ዳማይዲ ከባቢ 6000 ቅድሚ ልደተ ክርስቶስ ፣ ኣብ ዳዲዋን ኣብ 5800–5400 ቅድሚ ልደተ ክርስቶስ ፣ ኣብ ባንፖ ድማ ኣብ 5ይ ሽሕ ቅ.ል.ክ. ገለ ተመራመርቲ ከም ዝሕብርዎ ፡ እቲ ካብ 7ይ ሽሕ ዓመት ቅድሚ ልደተ ክርስቶስ ዝነበረ ጂያሁ ስክሪፕትስ ፡ እቲ ቀዳማይ ስርዓተ ጽሕፈት ቻይና ዝቖመ እዩ።
ተወሳኺ ሓበሬታ ፡ ስርወ መንግስቲ ቻይና
ብመሰረት ትውፊት ቻይና፡ እቲ ቀዳማይ ስርወ መንግስቲ ሺያ ስርወ መንግስቲ ኮይኑ፡ ኣብ ከባቢ 2100 ቅ.ል.ክ. እዚ ስርወ መንግስቲ እዚ ክሳብ ኣብ 1959 ከም ኣካል ሳይንሳዊ ኳዕቲታት ኣብ ሁናን - ኤርሊቶው ናይ ዘመነ ነሓስ ቦታታት ዝረኽቡ ብጸሓፍቲ ታሪኽ ጽውጽዋያዊ ምዃኑ ይግመት ነይሩ ። እዞም ቦታታት እዚኣቶም ናይ ስርወ መንግስቲ ዢያ ድዮም ወይስ ካብ ተመሳሳሊ እዋን ዝመጸ ካልእ ባህሊ ክሳብ ሕጂ ንጹር ኣይኮነን። ስዒቡ ዝመጸ ስርወ መንግስቲ ሻንግ ፡ ብእዋናዊ መዛግብቲ ከም ዘሎ ዝተረጋገጸ ዝጸንሐ ስርወ መንግስቲ እዩ። ሻንግስ፤ ኣብ ምብራቓዊ ቻይና ኣብ ዝርከብ ቆላ ብጫ ሩባ ኣብ መንጎ መበል 17ን 11ን ክፍለ ዘመን ቅ.ል.ክ. ሻንግ ዕድል ጽሑፋት ፣ ካብ 1500 ቅድሚ ልደተ ክርስቶስ ዝጅምር ፣ ክሳብ ሕጂ ዝተረኽበ ዝጸንሐ መልክዕ ጽሑፋዊ ቻይናዊ ከምኡ’ውን ኣቦሓጎታት ዘመናዊ ፊደላት ቻይና እዮም።
ስርወ መንግስቲ ሻንግ ብስርወ መንግስቲ ዞው ተሳዒሩ ፣ ካብ መበል 11 ክሳብ 5ይ ክፍለ ዘመን ቅድሚ ልደተ ክርስቶስ ግዝኣቱ ዓቂቡ ፣ ኣብዚ ምሉእ እዋን እዚ ግን እቲ ማእከላይ ስልጣን በብቑሩብ ብመስፍናውያን ጐይቶት ውግእ ተገልቢጡ። ካብታ ኣብ መወዳእታ ዝደኸመት ግዝኣት ዞው ብዙሓት ነጻ ግዝኣታት ተቐልቂለን፤ ኣብቲ ን300 ዓመታት ዝቐጸለ እዋን ጽድያን ቀውዒን ፡ ብቐጻሊ ነንሕድሕዶም ይዋግኡን ሓሓሊፎም ጥራይ ንጉስ ዞው ክብሪ ይህቡን ነበሩ። 5ይ-3ይ ቅ.ል.ክ ኣብ ዘመነ ተዋጋእቲ ሃገራት ቅድሚ ልደተ ክርስቶስ ኣብ መንጎ 6ይን 6ይን ክፍለ ዘመን ኣብታ ብዘመናዊት ቻይና እትፍለጥ መሬት ሸውዓተ ፍሉያትን ሓያላትን ልኡላውያን ሃገራት ነይረን፣ ነፍሲ ወከፈን ነናተን ንጉስን ኣገልግሎትን ወተሃደራትን ነበራ።
ዘመነ ተዋጋእቲ ሃገራት ኣብ 221 ቅድሚ ልደተ ክርስቶስ መንግስቲ ቺን ካልኦት ሽዱሽተ መንግስታት ስዒሩ ናይ መጀመርታ ውሁድ መንግስቲ ቻይና ምስ መስረተ እዩ ተዛዚሙ ። ንጉስ ቺን ሺ ሁዋንግ ንነብሱ "ቀዳማይ ሃጸይ" ( Qín Shǐhuáng ወይ Shǐ Huángdì ) ናይ ስርወ መንግስቲ ቺን ኢሉ ኣዊጁ ። ሕጋዊ ጽገናታት መንግስቲ ቺን፡ ብፍላይ ድማ ግዱድ ደረጃ ምውሳን ፊደላት ቻይና ፡ ኣሃዱታት መለክዒ ፡ ስፍሓት ጽርግያ (ኣስታት ንውሓት ኣክስል መኪና)፡ ከምኡ’ውን ባጤራ ፡ ኣብ መላእ ቻይና ተግባራዊ ኮይኑ ። እቲ ስርወ መንግስቲ ኣብ ጉዋንሲ ፣ ጉዋንዶንግን ቬትናምን ንዝነበሩ ቀቢላታት ዩ ’ ውን ስዒርዎም ። ስርወ መንግስቲ ቻይና ን15 ዓመት ጥራይ እዩ ጸኒሑ፤ እቲ ስርወ መንግስቲ ድሕሪ ሞት ቀዳማይ ሃጸይ ነዊሕ ከይጸንሐ ወደቐ፣ ምኽንያቱ እቲ ተሪርን ምልካዊን ፖሊሲታቱ ናብ ሰፊሕ ናዕብታት ስለ ዘስዓበ።
ድሕሪ እቲ ኣብ ሺያንያንግ ዝርከብ ሃጸያዊ ቤተ-መጻሕፍቲ ዝተቓጸለ ሰፊሕ ኲናት ሓድሕድ ፡ ስርወ መንግስቲ ሃን ኣብ ልዕሊ መላእ ቻይና ገዛኢ ሓይሊ ኮይኑ ተቐልቀለ ንቻይና ኣብ መንጎ 206 ቅድሚ ልደተ ክርስቶስን 220 ዓ.ም. ካንስ፤ ንመሬት ናይቲ ግዝኣት ኣዝዩ ኣስፊሕዎ፣ ወተሃደራዊ ወፍርታት ክሳብ ማእከላይ ኤስያ፣ ሞንጎልያ ፣ ደቡብ ኮርያን ዩናንን በጺሑ ፣ ንጉዋንዶንግን ሰሜናዊ ቬትናምን ድማ ካብ ናንዩ ። ካን ኣብ ማእከላይ ኤስያን ሶግድያን ዝገበሮ ምትእትታው ፡ ነቲ ብመሬት ዝኸይድ መስመር መንገዲ ስልክ (እዚ ነቲ ቅድሚ ሕጂ ብኣኽራናት ሂማላያን ናብ ህንዲ ዝሓልፍ ዝነበረ መስመር ዝትክእ ) ንምቛም ሓጊዙ ። ምስ ግዜ ስርወ መንግስቲ ሃን በብቑሩብ ኣብ ጥንታዊት ዓለም ዝዓበየ ቁጠባ ኰነ። ... ]
ድሕሪ ምዝዛም ስርወ መንግስቲ ሃን ፡ ብሰለስተ ሃጸያዊ ግዝኣታት ዚፍለጥ ናይ ባእሲ እዋን ጀመረ . እቶም ማእከላይ ኣካላት ናይዚ እዋን ኣብ ሓደ ካብቶም ኣርባዕተ ዓበይቲ ክላሲካዊ ልብ-ወለዳት ስነ -ጽሑፍ ቻይና ዘይሞቱ ኮይኖም . ኣብ መወዳእታ ናይቲ እዋን ዌይ ብኡንብኡ ብስርወ መንግስቲ ጂን ተኣልዩ ። ጂን ኣብቲ ብልምዓታዊ ስንክልና ዝነበሮ ሃጸይ ሁይ ናብ ዝፋን ምስ ደየበ ዝተላዕለ ኲናት ሸሞንተ መሳፍንቲ እውን ፈሪሱ ። ጸኒሖም ሓሙሽተ ባርባራውያን ንሰሜናዊ ቻይና ስዒሮም ነዘን መሬታት ኣብ ትሕቲ 16 መንግስታት ገዚኦምወን ። ሲንቢያውያን ነዘን መንግስታት እዚኣተን ሰሜናዊ ቬይ ኢሎም ኣወሃሃድወን ። ሃጸያ ሺያኦወን ነቲ ቅድሚኡ ዝነበረ ፖሊሲታት ኣፓርታይድ ንድሕሪት ብምምላስ ሱር በተኻዊ ሲኒሳይዜሽን ናይ ገዛእ ርእሱ ዜጋታት ኣተግቢሩ ፣ ብዓቢኡ ምስ ባህሊ ቻይና ኣዋሃሂዱዎም። ኣብ ደቡብ ጀነራል ሊዩ ዩ ንጂን ንሊዩ ሶንግ ዝድግፍ ንኽስሕብ ኣገደዶ ። እቶም ዝተፈላለዩ ተኸተልቲ እዘን ግዝኣታት ድሒሮም ደቡባዊ ሰሜናዊ ስርወ መንግስቲ ተባሂሎም ተጸውዑ ። ክልቲኦም እዞም ዓውድታት ኣብ መወዳእታ ብስርወ መንግስቲ ሱይ ብ581 ዳግማይ ተጠርኒፎም ። ሱይ ኣብ ርእሲ’ቲ ኣብ ልዕሊ ቻይና ዝነበረ ምሕደራ ሃን ምምላስ፡ ንሕርሻን ቁጠባን ቻይና ተቖጻጺሮም ፡ ግራንድ ቻይና ካናል ሃኒጾም ፡ ናብ ቡድሂዝም ድማ ተቐየሩ። ይኹን እምበር፡ ስርወ መንግስቲ ሱይ ብሰንኪ ሰፊሕ ናዕቢ ቀልጢፉ ፈረሰ፣ እዚ ድማ ብሰንኪ ክልቲኡ ግዱድ ምፍጻም ህዝባዊ ስራሓትን ምኽሳር ኲናት ኣንጻር ኮርያን ዝተበገሰ እዩ።
ቻይና ኣብ ትሕቲ ስዒቡ ዝመጸ ስርወ መንግስቲ ታንግን ሶንግን ፤ ብቁጠባ፣ ብቴክኖሎጅን ባህልን ናብ ወርቃዊ ዘመን ኣትያ። ሃጸያዊ ግዝኣት ታንግ ኣብ ልዕሊ ምዕራባውያን ዞባታትን መንገዲ ሐርጭን ዳግማይ ተቖጻጺሩ ፣ ርእሰ ከተማኣ ቻንግኣን ድማ ናብ ኮስሞፖሊታን ማእከል ቀየረ ። ይኹን እምበር ኣብ 8ይ ክፍለ ዘመን ብዓንቀጽ ኣን ሉሻን ብዓቢኡ ተደምሲሱን ተዳኺሙን እዩ ። ኣብ 907፡ ወተሃደራዊ ኣመሓደርቲ ናይቲ ከባቢ ቁጽጽር ዘይብሎም ምስ ኮኑ፡ ታንግ ምሉእ ብምሉእ ፈሪሱ። ስርወ መንግስቲ ሶንግ ኣብ 960 ኣብ ቻይና ዝነበረ ናይ ምግንጻል ኩነታት ኣቋሪጹ ኣብ መንጎ ሶንግን ኪዳን ሊያኦን ሚዛን ሓይሊ ቦታ ሂቡ ። ሶንግ ኣብ ታሪኽ ዓለም ናይ መጀመርታ መንግስቲ ወረቐታዊ ገንዘብ ዘውጽአትን ቀዋሚ ሓይሊ ባሕሪ ዝመስረተት ናይ መጀመርታ መንግስቲ ቻይናን እያ ነይራ፤ ምምስራት ሓይሊ ባሕሪ ብዝማዕበለ ኢንዱስትሪ ህንጸት መራኽብን ንግዲ ባሕርን እዩ ተረኺቡ። ኣብ መንጎ መበል 10ይን 11ን ክፍለ ዘመን፡ ሳላ ምስፍሕፋሕ ሕርሻ ሩዝን ምፍራይ ብዙሕ ትርፊ መግቢን፡ መብዛሕትኡ ኣብ ማእከላይን ደቡባውን ቻይና፡ ብዝሒ ህዝቢ ቻይና ብዕጽፊ ወሲኹ ናብ 100 ሚልዮን በጺሑ። ኣብ ስርወ መንግስቲ ታንግ ንዝነበረ ምብዛሕ ቡድሂዝም ምላሽ ሂቡ ስርወ መንግስቲ ሶንግ ውን ዳግማይ ትንሳኤ ኮንፊሽያኒዝም ርእዩ ; ኣብ ስነ-ጥበብን ፍልስፍናን እውን ርኡይ ምዕባለታት ተራእዩ፣ ስነ-ጥበብ መልክዓ-ምድሪን ፖርስላንን ኣብ ሓድሽ ደረጃ ብስለትን ዝተሓላለኸን በጺሑ ። ይኹን እምበር፡ ወተሃደራዊ ድኽመት ሰራዊት ሶንግ ብስርወ መንግስቲ ጁርቸን ኪን ተዓዚብናዮ ። ብ 1127 ሃጸይ ሁይዞንግን ርእሰ ከተማ ቢያንጂንግን ኣብ እዋን ውግኣት ኪን-ሶንግ ተማረኹ ። ዝተረፈ ሶንግ ናብ ደቡባዊ ቻይና ንድሕሪት ተመልሰ።
ኣብ መበል 13 ክፍለ ዘመን ቻይና ብሞንጎላውያን ተታሒዛ . ኣብ 1271 ሞንጎላዊ ካን ኩብላይ ካን ስርወ መንግስቲ ዩዋን መስረተ ; ዩዋን ነቲ ናይ መወዳእታ ተረፍ ስርወ መንግስቲ ሶንግ ብ1279 ስዒሮምዎ። ሶንግ ቻይና ብሞንጎላውያን ቅድሚ ምውራራ 120 ሚልዮን ዜጋታት ዝነበርዋ፤ ብመሰረት ቆጸራ ህዝቢ 1300 እዚ ቁጽሪ ናብ 60 ሚልዮን ወሪዱ። ዙ ዩዋንዛንግ ዝተባህለ ሓረስታይ ንስርወ መንግስቲ ዩዋን ብ1368 ኣውዲቑዎ፣ ድሕሪኡ ስርወ መንግስቲ ሚንግ መስሪቱ ንርእሱ ሆንግዉ ሃጸይ ኮይኑ ሸሞ ። ኣብ ትሕቲ ስርወ መንግስቲ ሚንግ ቻይና መሊሳ ወርቃዊ ዘመን ኣጋጢምዋ፤ ካብ ዓለም ሓያላት ሓይሊ ባሕሪ ሓደን ሃብታምን ብልጽግናን ኢኮኖሚ ሃኒጹ፤ ካብዚ ሓሊፉ ኣብ ዓለም ስነ ጥበብን ባህልን ዓበይቲ ምዕባለታት ተራእዮም እዮም። ኣብዚ እዋን ’ ዚ ዠንግ ሄ ኣብ ዝተፈላለየ ክፋላት ዓለም ናይ ስንቂ ወፍሪታት ኣካይዱ ፣ ክሳብ ኣፍሪቃ በጺሑ ። ኣብ መጀመርታ ዓመታት ስርወ መንግስቲ ሚንግ ርእሰ ከተማ ቻይና ካብ ናንጂንግ ናብ ቤጂንግ ተሰጋጊራ . ቀዳሞት ቡቕሊ ርእሰማላውነት ምስ ተተኽሉ ፡ ከም በዓል ዋንግ ያንግሚንግ ዝኣመሰሉ ፈላስፋታት ፡ ከም ውልቃውነትን ማዕርነት ኣርባዕተ ሞያታትን ዝኣመሰሉ ኣምር ሒዞም ንኒዮኮንፉሽያኒዝም ብዝያዳ ብነቐፌታዊ ኣገባብ ኣማዕቢሎምዎ። እቲ ምሁር-ሲቪል ኣገልጋሊ ንጣብ ኣብ ውሽጢ ስፍሓት ምንቅስቓሳት ምእጋድ ግብሪ ካብ ኢንዱስትሪን ንግድን ደጋፊ ሓይሊ ፈጢሩ፤ እዚኦም ፣ ምስቲ ኣብዚ እዋን እዚ ዘጋጠመ ጥሜት፣ ከምኡ’ውን ክልቲኡ ጃፓናውያን ንኮርያ ምውራር (1592–98) ን ኣድላይነት ምክልኻል ኣንጻር ወራራት ማንቹን ፣ ናብ ዝወድአ ካዝና ኣስዒቦም።
ብ1644 ቤጂንግ ብሊ ዚቸንግ ዝምራሕ ጥምረት ሓረስቶት ዓመጽቲ ሓይልታት ተሳዒራ ። ምስ ውድቀት እታ ከተማ ፡ ሃጸይ ቾንግዠን ነብሱ ቀተለ። ስርወ መንግስቲ ማንቹ ቺንግ ፣ ሽዑ ምስ ጀነራል ስርወ መንግስቲ ሚንግ ዉ ሳንጉይ ፣ ነቲ ብሊ ዝተመስረተ ናይ ሓጺር ግዜ ስርወ መንግስቲ ሹን ኣውዲቑዎ ፣ ድሕሪኡ ድማ ነታ ሓዳስ ርእሰ ከተማ ስርወ መንግስቲ ቺንግ ኮይና ዝተመዘዘት ከተማ ቤጂንግ ተቖጻጸራ።
ካብ 1644 ክሳብ 1912 ዝጸንሐ ስርወ መንግስቲ ቺንግ ፡ ናይ መወዳእታ ሃጸያዊ ስርወ መንግስቲ ቻይና እዩ። ስዕረት ሚንግ (1618–1683) ህይወት 25 ሚልዮን ሰባት ዘጥፍአ ኮይኑ፡ ቁጠባ ቻይና ድማ ኣዝዩ ነክዩ። ድሕሪ መወዳእታ ደቡባዊ ሚንግ ፡ ምስ ምውራር ድዙንጋር ካናተ ፡ ሞንጎልያ፡ ቲቤትን ዚንጂያንግን እውን ኣብ መሬት እቲ ሃጸያዊ ግዝኣት ተወሰኹ። ማእከላይ ምልካዊ ስርዓት ንሕርሻን ንንግዲ ዝድርትን ፖሊሲ ከም ምጭፍላቕ ኣንጻር ጸረ ቺንጂዝም ዋጋ ዝህብ ፖሊሲ ብምትግባር ተጠናኺሩ ; ስነ-ሓሳባዊ ቁጽጽር እውን ተግባራዊ ኮይኑ : ብ " ሃይጂን " ("እገዳ ባሕሪ")ን ስነ-ጽሑፋዊ ኢንክዊዚሽንን ዝተወከለ ; እዚኦም ድማ ማሕበራውን ቴክኖሎጂካውን ደውታ ፈጢሮም እዮም። ኣብ መፋርቕ መበል 19 ክፍለ ዘመን፡ ስርወ መንግስቲ ቺንግ ኣብ ውግኣት ዕጸፋርስ ምስ ብሪጣንያን ፈረንሳን ንምዕራባዊ ሃጸይነት ተቓሊዑ ። ብመሰረት እቲ ብ1842 ዝተገብረ ውዕል ናንኪንግ ፡ እዚ ድማ ቀዳማይ ካብቶም ዘይምዕሩይ ውዕላት ፡ ቻይና ካሕሳ ክትከፍል፡ ወደባት ውዕል ክትከፍት ፡ ንወጻእተኛታት ዜጋታት ናይ ደገ ናጽነት ክትህብን ሆንግ ኮንግ ንብሪጣንያ ክትህብን ተገዲዳ። ቀዳማይ ኲናት ቻይናን ጃፓንን (1894–95) ውጽኢቱ ቺንግ ቻይና ኣብ ልዕሊ ሓውሲ ደሴት ኮርያ ዝነበሮ ጽልዋ ኣጥፊኡ ታይዋን ናብ ጃፓን ተሰጋጊሩ ።
ብፍላይ ምስቲ ኣብ 1850ታትን 1860ታትን ንደቡባዊ ቻይና ዘዕነወ ፍሹል ናዕቢ ታይፒንግን ፡ ኣብ ሰሜናዊ ምዕራብ ድማ ናዕቢ ዱንጋን (1862–77)ን፡ ስርወ መንግስቲ ቺንግ ብዓሰርተታት ሚልዮናት ሰባት ዝሞቱሉ ሲቪላዊ ናዕቢ ከጋጥሞ ጀሚሩ። ምንቅስቓስ ርእሰ-ምሕያል 1860ታት ፡ ኣብ መጀመርታ ዕዉት እኳ እንተነበረ፡ ኣብ 1880ታትን 1890ታትን ብዘጋጠመ ተኸታታሊ ወተሃደራዊ ስዕረታት ብዙሕ ምዕንቃፍ ኣጋጢምዎ።
ዓበይቲ ቻይናውያን ዲያስፖራ ኣብ መበል 19 ክፍለ ዘመን እዩ ጀሚሩ። ብዘይካ’ቲ ብሰንኪ ግዳማዊ ስደት ዝመጽእ ክሳራ ብዝሒ ህዝቢ፡ ብሰንኪ ዝተፈላለዩ ግጭታትን ሓደጋታትን ብዝሒ ህዝቢ ቻይና ብዓቢኡ ወሪዱ፤ ንኣብነት። ኣብ 1876–79 ዘጋጠመ ጥሜት ሰሜን ቻይና ፡ ካብ 9 ክሳብ 13 ሚልዮን ሰባት ዝሞቱሉ . ኣብ 1898 ሃጸይ ጉዋንሱ ዘመናዊ ቅዋማዊ ንግስነት ንምቛም ናይ ጽገና ውጥን ሓንጺጹ ; እዚ ውጥናት ’ ዚ ግን ብሃጸይቲ ሲክሲ ተፈሺሉ ። እቲ ኣብ 1899–1901 ዝነበረ ሕማቕ ዕድል ዝረኸበ ጸረ ወጻእተኛታት ቦክሰር ናዕቢ ንዲናስቲ ዝያዳ ኣዳኸሞ። ሲሲ ንመደብ ጽገና ዝድግፍ እኳ እንተነበረ ፡ ኣብ 1911–1912 ዝነበረ ሰውራ ዚንሃይ ንመወዳእታ ስርወ መንግስቲ ቺንግ ኣምጺኡ፡ ውጽኢቱ ድማ ምምስራት ሪፓብሊክ ቻይና ኣስዒቡ ።
ቀንዲ ጽሑፍ ፡ ሪፓብሊክ ቻይና (1912–1949)
ሪፓብሊክ ቻይና ብ1 ጥሪ 1912 ተመስሪታ፡ ሱን ያት-ሰን ካብ ኩሚንታንግ (KMT ወይ ሃገራዊ ሰልፊ) ድማ ግዝያዊ ፕረዚደንት ኮይኑ ተመዚዙ። ይኹን እምበር፡ ድሕሪኡ እቲ ፕረዚደንትነት ንጀነራል ቺንግ ነበር ዩዋን ሺካይ ተዋሂቡ ፡ ንሱ ድማ ኣብ 1915 ንርእሱ ሃጸይ ቻይና ኢሉ ኣዊጁ ። ሰፊሕ ህዝባዊ ውግዘት ከምኡ’ውን ካብ ናይ ገዛእ ርእሱ ሰራዊት ቤያንግ ተቓውሞ ስለ ዘጋጠሞ፡ ካብ ስልጣኑ ክወርድን ነታ ሪፓብሊክ ዳግማይ ክምስርታን ተገዲዱ።
ድሕሪ ሞት ዩዋን ሺካይ ብ1916 ቻይና ብፖለቲካዊ መዳይ ተበታቲና ነበረት። ኣብ ቤጂንግ ዝነበሮ መንግስቱ ብደረጃ ዓለም ተፈላጥነት እኳ እንተነበሮ፡ መብዛሕትኡ ግዝኣታ ኣብ ትሕቲ ቁጽጽር ዞባዊ ጐይቶት ውግእ ስለዝነበረ፡ ዳርጋ ሓይሊ ዘይብሉ እዩ ነይሩ። ኣብ መወዳእታ 1920ታት፡ ኩሚንታንግ፡ ብመሪሕነት ቺያንግ ካይ ሸክ ፡ ሽዑ ዳይረክተር ሪፓብሊክ ፡ ብ " ሰሜናዊ ወፍሪ " ብዝፍለጥ ተኸታታሊ ወተሃደራውን ፖለቲካውን ምልውዋጥ ኣቢሉ፡ ነታ ኣብ ትሕቲ ቁጽጽራ ዝነበረት ሃገር ከተጥርንፋ ክኢላ ናይ ቻይና ወተሃደራዊ ኣካዳሚ። ኩኦሚንታንግ ንናንጂንግ ርእሰ ከተማ እታ ሃገር ገበራ ; ብተወሳኺ ንቻይና ናብ ዘመናዊትን ደሞክራስያዊትን ሃገር ንምቕያር ኣብ መደብ ሳን-ሚን ሱን ያት-ሰን ዝተዘርዘረ ማእከላይ መድረኽ ፖለቲካዊ ምዕባለ "ፖለቲካዊ ምምሃር" ምዃኑ ተግባራዊ ገይሩ ። ፖለቲካዊ ምፍልላይ ኣብ ቻይና፤ ኣብቲ ኩሚንታንግ ካብ 1927 ጀሚሩ ምስ ኮሚኒስት ህዝባዊ ሰራዊት ሓርነት (PLA) ዝጋጮ ዝነበረ ኲናት ሓድሕድ ቻይና ንቃልስታት ቺያንግ ካይ ሸክ ኣተሓላለኸ ። ኩኦሚንታንግ ኣብ መጀመርታ ንኲናት ሓድሕድ ብዓወት ኣካይዳቶ፣ ብፍላይ ምስ ምስሓብ ፒኤልኤ ኣብ እዋን ነዊሕ መጋቢት ፣ ብሰንኪ ጃፓን ዝተፈጸመ መጥቃዕትን ኣብ 1936 ዘጋጠመ ፍጻመ ሺኣንን ግን ቺያንግ ካይ ሸክ ምስ ሃጸያዊ ግዝኣት ጃፓን ክገጥም ተገዲዱ ።
II. ከም ኣካል ናይቲ ካልኣይ ኲናት ቻይናን ጃፓንን (1937-1945) ፣ ሓደ ካብ ዓውደ ውግእ ካልኣይ ኲናት ዓለም ዝኾነ፣ ኩሚንታንግ ምስ ፒ.ኤል.ኤ. ሓይልታት ጃፓን ኣብ ግዜ ኲናት ኣብ ልዕሊ ሰላማውያን ሰባት ብዙሕ ግፍዕታት ብምፍጻም ክሳብ 20 ሚልዮን ሲቪላት ቻይናውያን ቀቲሎም። ብተወሳኺ ፡ ኣብ እዋን መግዛእቲ ጃፓን ኣብ ከተማ ናንጂንግ 200,000 ቻይናውያን ከምዝተጨፍጨፉ ይግመት ። ቻይና ኣብ ምሉእ እቲ ኲናት፤ ብሪጣንያ ምስ ኣመሪካን ሕብረት ሶቭየትን ናይ ሓባር ትምህርቲ ("ኣማናዊነት ናይቶም ሓያላት") ነይርዋ ፣ ኣብ ኣዋጅ ሕቡራት ሃገራት ድማ " ዓበይቲ ኣርባዕተ " ተባሂለን ኣፍልጦ ተዋሂብወን ። ቻይና ምስ ካልኦት ሰለስተ ዓበይቲ ሓይልታት ኣብ ካልኣይ ኲናት ዓለም ተሳቲፋ። ኣብ ካልኣይ ኲናት ዓለም ሓንቲ ካብተን ኪዳን ሓይልታት ዝነበረት ኮይና፡ ሓደ ካብቶም ቀንዲ ተዓወቲ ናይቲ ኲናት ተባሂላ ትቑጸር። ጃፓን ኣብ 1945 ኢዳ ድሕሪ ምሃባ ፡ ደሴታት ፔስካዶረስ ሓዊሱ ታይዋን ፡ ናብ ምምሕዳር ቻይና ተመሊሳ። ቻይና ሰዓሪት ናይቲ ኲናት ኮይና እኳ እንተተቐልቀለት፡ ኣብ መወዳእታ እቲ ኲናት ግን ዕንወትን ብገንዘብ ተሃስያን። ኣብ መንጎ ኩሚንታንግን ኮሚኒስታውያንን ዝነበረ ቀጻሊ ሓድሕዳዊ ዘይምትእምማን ዳግማይ ኲናት ሓድሕድ ክጅምር ምኽንያት ኮይኑ። ቅዋማዊ ምሕደራ ኣብ 1947 ዝተመስረተ ኮይኑ፡ ብሰንኪ ቀጻሊ ናዕቢ ግን ኣብ መሬት ቻይና ብዙሓት ሕጋዊ ድንጋገታት ቅዋም ሪፓብሊክ ቻይና ኣብ ግብሪ ወዒሎም ኣይፈልጡን።
ቀንዲ ጽሑፍ ፡ ታሪኽ ህዝባዊት ሪፓብሊክ ቻይና
ኣብ ኲናት ሓድሕድ ቻይና ዝነበረ ቀንዲ ውግእ ብ1949 ተዛዚሙ፤ ኮሚኒስት ፓርቲ ቻይና ኣብ ልዕሊ መብዛሕትኡ ክፋል መሬት ቻይና ልኡላውነት ክረክብ እንከሎ፡ ኩሚንታንግ ካብ መሬት ቻይና ምስ ወጸ ፡ ታይዋን ፡ ሃይናንን ኣብ ከባቢኣ ዝርከባ ደሴታትን ጥራይ ኣብ ትሕቲ ምሕደራ ሪፓብሊክ ቻይና ተሪፈን። ብ21 መስከረም 1949 ፡ ዋና ጸሓፊ ኮሚኒስት ፓርቲ ማኦ ዜዶንግ ፡ ህዝባዊት ሪፓብሊክ ቻይና ከም ዝምስረት ኣዊጁ። እዚ ስዒቡ ብ1 ጥቅምቲ ኣብ ኣደባባይ ቲያንመንን ጃምላዊ ጽምብል ተኻይዱ ; በዚ ኸምዚ ድማ 1 ጥቅምቲ ናይታ ሓዳስ ሃገር ናይ መጀመርታ ሃገራዊ መዓልቲ ኰነ ። ኣብ 1950 ህዝባዊ ሰራዊት ሓርነት ንሃይናን ካብ ሪፓብሊክ ቻይና ሒዙ ንቲቤት ድማ ኣብ ግዝኣታ ከእትዋ ተዓዊቱ ። ይኹን እምበር ኣብ ምሉእ 1950ታት ዝተረፉ ሓይልታት ኩሚንታንግ ኣብ ምዕራባዊ ቻይና ናዕቢ ኣካይዶም። ኣብ ምንጭታት ኣሜሪካ ምምስራት SR መብዛሕትኡ ግዜ "ክሳራ ቻይና" ተባሂሉ ይግለጽ፣ ከምቲ ኣብቲ እዋን ኣብ ዝነበረ ሰነዳት ፖሊሲ መንግስቲ ኣሜሪካ ይንጸባረቕ ; ከም በዓል ቾምስኪ ዝኣመሰሉ ሓሰብቲ ፡ እዚ መጀመርታ ማካርቲዝም ከም ዝነበረ ይምጉቱ።
ስርዓት ህግደፍ ኣብ ደርቢ ሓረስቶት ዝነበሮ ተፈታውነት ብጽገና መሬት ኣደልዲሉ፡ ውጽኢቱ ድማ ካብ 1 ክሳብ 2 ሚልዮን ናይ ብሕቲ ወነንቲ መሬት ክቕተሉ ምኽንያት ኮይኑ። ኣብ ትሕቲ መሪሕነቱ ቻይና ናጻ ኢንዱስትርያዊ ስርዓትን ናይ ገዛእ ርእሳ ኒዩክለራዊ ኣጽዋርን ኣማዕቢላ። ብዝሒ ህዝቢ ቻይና ዳርጋ ብዕጽፊ ወሲኹ፡ ካብ 550 ሚልዮን ናብ ልዕሊ 900 ሚልዮን በጺሑ። እዚ እናሃለወ ፡ እቲ ከም ሰፊሕ ቁጠባውን ማሕበራውን ጽገና ፕሮጀክት ተባሂሉ ዝተሓሰበ ዓቢ ዝላ ንቕድሚት ፡ ኣብ መንጎ 1958ን 1961 ን ኣስታት 45 ሚልዮን ህይወት ደቂ ሰባት ከም ዝጠፍአ ፡ መብዛሕትኡ ብሰንኪ ጥምየት እዩ ነይሩ ። ኣብ 1966 ማኦን መሻርኽቱን ባህላዊ ሰውራ ኣበጊሶም ፡ እዚ ድማ ንዓሰርተ ዓመት ዝቐጸለ ፖለቲካዊ ምኽሳስን ማሕበራዊ ናዕብን ተበጊሱ፡ ክሳብ ንሱ ኣብ 1976 ዝሞተ ። ኣብ ጥቅምቲ 1971፡ ህዝባዊት ሪፓብሊክ ቻይና ኣብ ሕቡራት ሃገራት ንሪፓብሊክ ቻይና ተኪኣ፤ ካብዚ ሓሊፉ ኣብ ባይቶ ጸጥታ ቦታ ሪፓብሊክ ቻይና ብምሓዝ ቀዋሚ ኣባል ባይቶ ጸጥታ ኮይኑ።
ድሕሪ ሞት ማኦ ነዊሕ ከይጸንሐ ፡ ጕጅለ ኣርባዕተ ተኣሲሩ፡ ብሰንኪ ልዕሊ ዓቐን ባህላዊ ሰውራ ተሓሲቡ። ኣብ 1978 ደንግ ሻኦፒንግ ናብ ስልጣን መጺኡ ሱር በተኻዊ ቁጠባዊ ጽገናታት ኣበጊሱ . ኮሚኒስት ፓርቲ ኣብ ልዕሊ ውልቃዊ ህይወት ዜጋታት መንግስታዊ ቁጽጽር ኣቃሊሉ፤ ኮሙናት በብቑሩብ ንውልቃዊ መሬት ክራይ ንምድጋፍ ተሰሪዘን። እዚ ድማ ቻይና ካብ ውጥን ዘለዎ ቁጠባ ናብቲ እናወሰኸ ዝኸይድ ዘሎ ክፉት ዕዳጋ ሃዋህው ክትሰጋገር ዘመልክት እዩ ። ቻይና ነቲ ሕጂ ዘለዋ ቅዋም ብ4 ታሕሳስ 1982 ኣጽዲቓቶ ። እቲ ኣብ 1989 ኣብ ኣደባባይ ቲያንመንን ዝተኻየደ ተቓውሞ ተማሃሮ ዝካየድ ዓመጽ ዝመልኦ ምትእትታው ፡ ካብ ዝተፈላለያ ሃገራት ዓለም ኣብ ልዕሊ መንግስቲ ቻይና ኩነኔን እገዳን ከም ዝፍጸም ገይሩ።
ኣብ 1990ታት ጂያንግ ዘሚን ፣ ሊ ፔንግን ዙ ሮንግጂን ነታ ሃገር መሪሖምዋ። ኣብ ትሕቲ ምሕደራኦም ቁጠባዊ ኣፈፃፅማ ቻይና ኣስታት 150 ሚልዮን ዝግመቱ ሓረስቶት ካብ ድኽነት ክወፁን ብማእኸላይ ዓመታዊ ዕብየት ሓፈሻዊ ውሽጣዊ ፍርያት 11.2% ቀፃልነት ክህልዎን ኣኽኢሉ እዩ። እታ ሃገር ብወግዒ ኣብ 2001 ኣባል ውድብ ንግዲ ዓለም ኮይና፡ ኣብ 2000ታት ድማ ብመሪሕነት ሁ ጂንታኦን ቪን ሲያባኦን ልዑል ናህሪ ቁጠባዊ ዕብየት ክትዕቅብ ክኢላ። እዚ ቅልጡፍ ዕብየት ግን ንባህርያዊ ጸጋታትን ኣከባብን እታ ሃገር እውን ኣዝዩ ዝጸለወ እዩ ከምኡ’ውን ሰፊሕ ማሕበራዊ ምዝንባል ኣስዒቡ። ኣብ መወዳእታ 2000ታት ቁጠባዊ ቅልውላው እኳ እንተነበረ ደረጃ መነባብሮ ብቕልጡፍ ምውሳኽ ቀጺሉ ፣ ማእከላይ ፖለቲካዊ ምቁጽጻር ግን ጽኑዕ ኮይኑ ጸኒሑ።
እቲ ንዓሰርተ ዓመታት ዝቐጸለ ምድላዋት ንለውጢ መሪሕነት ኮሚኒስት ፓርቲ፡ ኣብ 2012 ክካየድ ተሓሲቡ ዝነበረ፡ ብውድባዊ ክርክርን ፖለቲካዊ ዕንደራን ዝተሰነየ እዩ። ኣብ ሕዳር 2012 ኣብ ዝተኻየደ መበል 18 ሃገራዊ ጉባኤ ኮሚኒስት ሰልፊ ቻይና ቻይና፡ ሺ ጂንፒንግ ዋና ጸሓፊ ኮሚኒስት ሰልፊ ቻይና ኮይኑ ተመዚዙ ፡ ንሁ ጂንታኦ ተኪኡ ። ኣብ ትሕቲ ሺ መንግስቲ ቻይና ነቲ ብመዋቕራዊ ዘይምርግጋእን ምዝሕሓል ዕብየትን ዝሳቐ ዝነበረ ቁጠባ ንምጽጋን ሰፊሕ ተበግሶታት ክወስድ ጀሚሩ ብተወሳኺ ምምሕዳር ሺ-ሊ ንፖሊሲ ሓደ ቆልዓን ስርዓት ቤት ማእሰርትን ብዝምልከት ሱር በተኻዊ ጽገናታት ከምዘካየደ ኣፍሊጡ ። ቻይና ካብቲ ኣብ ደረቕ ሰሜን ዝርከብ በረኻታት ጎቢን ታክላማካንን ክሳብ ኣብ ርጥብ ዝበለ ደቡብ ዝርከብ ትሕተ - ትሮፒካዊ ኣግራብ ዝዝርጋሕ ሰፊሕን ዝተፈላለየ መልክዕ ዘለዎን እዩ ። ሰንሰለታት ኣኽራናት ሂማላያ ፣ ካራኮሩም ፣ ፓሚርን ቲያን ሻንን ንቻይና ካብ መብዛሕትኡ ክፋላት ደቡብን ማእከላይን ኤስያ ይፈልያ ። ሩባታት ያንግዘ (3ይ)ን ብጫ (6ይ)ን ፣ ኣብ ዓለም ሳልሳይን ሻድሻይን ዝዓበዩ ሩባታት ፤ ካብ ምድረበዳ ቲቤት ናብቲ ጽዑቕ ህዝቢ ዘለዎ ምብራቓዊ ገማግም ባሕሪ ይውሕዝ። ገማግም ባሕሪ ፓስፊክ ቻይና 14,500 ኪሎሜተር ንውሓት ዘለዎ ኮይኑ ብባሕሪ ቦሃይ ፣ ብጫ ፣ ምብራቕ ቻይናን ደቡብ ቻይናን ዝተኸበበ እዩ ። ካብ ዘመነ ኒዮሊቲክ ጀሚሩ ኣብ መንጎ ምብራቕን ምዕራብን ከም መራኸቢ ሻምብቆ ኮይኑ ዝሰርሕን መሰረት መስመር መሬት መንገዲ ሐርጭ ዝፈጠረን በረኻታት ዩራስያ ንቻይና ምስ ዶብ ካዛኪስታን ዘራኽብ መሬት ይፈጥር።
ህዝባዊት ሪፓብሊክ ቻይና ብስፍሓት መሬት ድሕሪ ሩስያ ካልኣይቲ ዝዓበየት ሃገር እያ ። ብመንጽር ጠቕላላ ስፍሓት፡ ብመሰረት ትርጉም "ጠቕላላ ስፍሓት"፡ ወይ ድሕሪ ሩስያን ካናዳን ሳልሰይቲ ዝዓበየት ሃገር ወይ ድማ ድሕሪ ኣመሪካ ራብዓይቲ ዝዓበየት ሃገር እያ ። ጠቕላላ ስፍሓት ቻይና መብዛሕትኡ ግዜ ከባቢ 9,600,000 ኪ.ሜ 2 ተባሂሉ ይወሃብ ። ፍሉይ ቁጽሪ ስፍሓት መሬት ኣብ መንጎ 9,572,900 ኪ.ሜ )CIA World Factbook(2ከምኡ’ውን 9,596,961 ኪ.ሜ(ዓመታዊ ጸብጻብ ዲሞግራፊ ሕቡራት ሃገራት)29,596,961 ኪ.ሜ)፣Encyclopædia Britannica(2
ዶብ መሬት ቻይና፤ ንውሓት 22,117 ኪ.ሜ ፡ ካብ ኣፍ ሩባ ያሉ ክሳብ ወሽመጥ ቶንኪን ዝዝርጋሕ ኮይኑ፡ ኣብ ዓለም እቲ ዝነውሐ ጠቕላላ መሬታዊ ዶብ እዩ። ቻይና፤ ብዘይካ እታ ምስ 14 ዝተፈላለያ ሃገራትን ብተመሳሳሊ ቁጽሪ ሃገራትን ዶብ ዘለዋ ሩስያ፡ ኣብ ዓለም ብብዝሒ ናይ ወጻኢ ሃገራት ዶባት እትካፈል ሃገር እያ። ቻይና ንመብዛሕትኡ ምብራቕ ኤስያ ትሽፍንን ምስ: ቬትናም ፣ ላኦስን ሚያንማርን (በርማ) ኣብ ደቡባዊ ምብራቕ ኤስያ ዶባት ትካፈል ፤ ህንዲ ፣ ቡታን ፣ ኔፓል ፣ ኣፍጋኒስታንን ፓኪስታንን ኣብ ደቡብ ኤስያ ፤ ታጂኪስታን ፣ ኪርጊስታንን ካዛኪስታንን ኣብ ማእከላይ ኤስያ ፤ ሩስያ ፣ ሞንጎልያን ሰሜን ኮርያን ኣብ ማእከላይን ሰሜናዊ ምብራቕን ኤስያ . ቻይና ምስ ደቡብ ኮርያ ፣ ጃፓን ፣ ቬትናምን ፊሊፒንስን ’ ውን ዶባት ባሕሪ ትካፈል ።
መሬት ቻይና ኣብ መንጎ ላቲቱድ 18° ን 54°ን ሰሜንን ሎንጊቱድ 73° ን 135°ን ምብራቕን ይርከብ ። ዝተፈላለየ መሬት ቻይና ኣዝዩ ዝተፈላለየ እዩ። ኣብ ገማግም ባሕሪ ብጫ ባሕርን ምብራቓዊ ባሕሪ ቻይናን ብሸነኽ ምብራቕ ሰፊሕን ጽዑቕ ህዝቢ ዘለዎን ኣሉቭያል ቆላታት ; ኣብ ወሰን ምድረበዳ ውሽጣዊ ሞንጎልያ ብሰሜን ሰፊሕ ሳዕሪ ዝበዝሖ ቦታታት ኣሎ። ደቡባዊ ቻይና ብጎቦታትን ትሑት ሰንሰለታት ኣኽራንን ዝዕብለል ክኸውን ከሎ፡ ኣብ ማእከላይ ምብራቕ ድማ ደልታታት ብጫ ሩባን ሩባ ያንግዘን ኣለዉ፡ እዚኦም ድማ ክልተ ዝዓበዩ ሩባታት ቻይና ዝቖሙ እዮም ። ሺ ፣ ሜኮንግ ፣ ብራህማፑትራን ኣሙርን ፤ ካብቶም ብቻይና ዝውሕዙ ካልኦት ኣገደስቲ ሩባታት እዩ። ኣብ ምዕራብ ብፍላይ ድማ ኣኽራናት ሂማላያ ዓበይቲ ሰንሰለታት ኣኽራን ኣለዉ። ኣብ መንጎ እቶም ኣብ ሰሜን ዝርከቡ ደረቕ ቅርጺ መሬት ከም ታክላማካንን ጎቢን ዝኣመሰሉ ልዑል ምድረበዳታት ኣለዉ ። ኣብ ዓለም እቲ ዝለዓለ ነጥቢ ዝኾነ እምባ ኤቨረስት (8,848m) ኣብ ዶብ ቻይናን ኔፓልን ይርከብ። እቲ ዝወሓደ ነጥቢ ኣብ ቻይናን ሳልሳይ ዝወሓደ ነጥቢ ኣብ ምድሪን እቲ ምሉእ ብምሉእ ዝነቐጸ ዓራት ቀላይ ቀላይ ዓይዲንግ ኣብ ተፋሰስ ተርፋን (-154m) እዩ።
ክሊማ ቻይና ብቐንዱ ደረቕ ወቕትን ርስሓት ዘለዎ ሞንሱንን ዝቖመ ኢዩ ; እዚ ድማ ኣብ መንጎ ክረምትን ሓጋይን ርኡይ ፍልልይ ሙቐት የስዕብ። ኣብ እዋን ክረምቲ ካብ ልዑል ላቲቱድ ዘለዎም ከባቢታት ዝነፍሱ ንፋሳት ሰሜን ዝሑላትን ደረቕን እዮም፤ ኣብ እዋን ሓጋይ፡ ካብ ገማግም ባሕሪ ኣብ ታሕተዋይ ላቲቱድ ዚነፍስ ደቡባዊ ንፋሳት ውዑይን ርጥብን እዩ። ብሰንኪ እቲ ኣዝዩ ዝተሓላለኸ መልክዓ-ምድሪ እታ ሃገር ፡ ክሊማ ቻይና ካብ ዞባ ናብ ዞባ ይፈላለ እዩ።
እቲ እናወሰኸ ዝኸይድ ዘሎ ዝርገሐ በረኻታት ብፍላይ ድማ ምድረበዳ ጎቢ ፣ ሓደ ካብቶም ቀንዲ ጸገማት ከባቢ ቻይና እዩ። ካብ 1970ታት ጀሚሩ ዝተተኽሉ መስመራት መከላኸሊ ኣግራብ ንብዝሒ ህቦብላታት ሑጻ እኳ እንተቐነሱ ፣ ንነዊሕ እዋን ዝጸንሐ ድርቅን ጎዳኢ ሕርሻዊ ኣሰራርሓታትን ሰሜናዊ ቻይና ኣብ ነፍሲ ወከፍ ጽድያ ህቦብላ ሓመድ ከምዘጋጥማ ገይሩ እዩ። እዞም ህቦብላታት፤ ናብ ካልኦት ክፋላት ምብራቕ ኤስያ እውን ይዝርጋሕ፣ እንተላይ ናብ ኮርያን ጃፓንን ይዝርጋሕ። ኣብ 2007፡ ቻይናዊ ተቖጻጻሪ ኣከባቢ ሚኒስትሪ ሓለዋ ከባቢ፡ ቻይና ኣብ ዓመት 4000 ኪ.ሜ 2 ስፍሓት ብሰንኪ ምድረበዳነት ከም እትስእን ገሊጹ ነይሩ ። ጽሬት ማይ ፡ ምፍራስ መሬትን ምቁጽጻር ብከላን ኣብ ውሽጢ ቻይና ምስ ካልኦት ሃገራት ዘለዋ ርክብ ርኡይ ጸገማት ኣስዒቡ እዩ። ኣብ ኣኽራናት ሂማላያ ዝርከቡ በረድ ምቕላጥ ንኣማኢት ሚልዮናት ሰባት ሕጽረት ማይ ከስዕብ ይኽእል ’ ዩ ።
ቻይናውያን፤ ኣብ ክልቲኡ ዞባታት ፓለኣርክቲክን ኢንዶማላይን ዝርከብ ባዮጂኦግራፊያዊ ዞባታት , ብመንጽር ብዙሕነት ህይወት ካብ ዝሃብተማ ሃገራት ዓለም ሓንቲ እያ ። ብሓደ መለክዒ፡ ኣብ ቻይና ልዕሊ 34,687 ዓይነታት እንስሳታትን ቫስኩላር ተኽልታትን ኣለዉ፤ ስለዚ ፡ ብብዙሕነት ህይወት ኣብ ዓለም ድሕሪ ብራዚልን ኮሎምብያን ሳልሰይቲ ሃብታም ሃገር እያ ። እታ ሃገር ብ11 ሰነ 1992 ንውዕል ብዙሕነት ስነ-ህይወት ፈሪማ ፣ ድሕሪኡ ድማ ብ5 ጥሪ 1993 ኣባል ናይቲ ውዕል ኮይና። ድሒሩ ሃገራዊ ስትራተጂን ውጥን ስራሕን ብዙሕነት ህይወት ኣዳልዩ፣ ኣብቲ ውዕል ብ21 መስከረም 2010 ምምሕያሽ ኣካይዱ ።
ቻይናውያን፤ ብውሑዱ 551 ዓይነታት መጥበውቲ (ኣብ ምድሪ ሳልሳይ ዝለዓለ ቁጽሪ)፣ ከምኡ’ውን 333 ዓይነታት ማይን ምድርን (ሻብዓይ)424 ዓይነታት ተመን (ሻብዓይ)1,221 ዓይነታት ኣዕዋፍ (ሻሙናይ)፣ ምስቲ ኣብ ምድሪ ዝበዝሐ ብዝሒ ህዝቢ ሆሞ ሳፒየንስ መነባብሮኦም ይካፈሉ፣ ብዓቢ ጸቕጢ ድማ ይርከቡ። ብውሑዱ 840 ዓይነታት እንስሳታት ኣብ ቻይና ኣብ ሓደጋ ዝርከቡ፡ ተቓላዕቲ ወይ ኣብ ከባቢኦም ናይ ምጥፋእ ሓደጋ ይርከቡ፡ እዚ ድማ ብቐንዱ ብሰንኪ ንጥፈታት ደቂ ሰባት ከም ምዕናው መነባብሮ፡ ብከላ ከባቢ፡ ከምኡ’ውን ሃድን መግቢ፡ ጸጉሪ ወይ ባህላዊ ቀመማት ሕክምና ቻይና ዝኣመሰሉ እዮም ። ኣብ ሓደጋ ዝርከቡ እንስሳ ዘገዳም ብሕጊ ይሕለዉ፣ ክሳብ 2005 ድማ 2,349 ዕቑር ተፈጥሮ ነይሮም፣ እዚ ድማ ብጠቕላላ 149.95 ሚልዮን ሄክታር ዝሽፍን እዩ፣ እዚ ድማ 15% ካብ ጠቕላላ ስፍሓት መሬት ቻይና እዩ።
ቻይና ልዕሊ 32,000 ዓይነታት ቫስኩላር ተኽልታት ዘለዋ ኮይና ዝተፈላለዩ ዓይነታት ኣግራብ ዝነብሩላ እያ። ዝሑላትን ቆጽሊ ዝበዝሖምን ኣግራብ ኣብ ሰሜን እታ ሃገር ዓብላሊ ኮይኖም፡ ከም ሞስን ጸሊም ድቢ ኤስያን ዝኣመሰሉ ዓይነታት እንስሳታት፡ ከምኡ’ውን ንልዕሊ 120 ዓይነታት ኣዕዋፍ ይድግፉ ። እቶም ፒንሰር ናይ ርጥብ ዝበለ ጫካታት ቆጽሊ ቆጽሊ ባምቡላ ከጠቓልሉ ይኽእሉ። ኣብ ዝለዓለ ቁመት ዘለዎ ከባቢታት ጁኒፐርን ዩን ኣብ ክንዲ ባምቡላ ሮዶዴንድሮን ክርከብ ይኽእል። ኣብ ማእከላይን ደቡባውን ቻይና ዓብላሊ ዝኾኑ ትሕተ-ትሮፒካዊ ኣግራብ ክሳብ 146,000 ዓይነታት ዕንባባታት ይድግፉ። ትሮፒካውን ወቕታውን ኣግራብ ኣብ ዩናንን ደሴት ሃይናንን ዝተሓጽረ ኮይኑ፡ ኣብ ቻይና ግን ርብዒ ካብ ኩሎም ዓይነታት እንስሳታትን ተኽልታትን ዝሓዙ እዮም። ኣብ ቻይና ልዕሊ 10,000 ዓይነታት ፋንጋስ ተመዝጊቦም ኣለዉ፤ ካብዚኦም ዳርጋ 6,000 ዝለዓለ ፋንጋስ ’ ዮም ።
ከምኡውን ርአ ፡ ጸዓት ኣብ ቻይና
ኣብ ዝሓለፈ ዓሰርተታት ዓመታት ቻይና ብኸቢድ ምብስባስ ከባብን ብከላን ተሳቒያ እያ . ዋላ እኳ ብመሰረት ሕጊ ሓለዋ ከባቢ 1979 ዝቐርቡ ደንብታት ተሪር እንተኾኑ፡ ብቐጻሊ ብማሕበረሰባት ከባብን ሰበስልጣን መንግስትን ንቁጠባዊ ዕብየት ዝድግፉ ዕሽሽ ስለዝበሃሉ ግን ብሕማቕ ተግባራዊነት ኣለዎም።
ቻይና ድሕሪ ህንዲ ብሰንኪ ብከላ ኣየር ዝለዓለ መጠን ሞት ኣብ ካልኣይ ደረጃ ትርከብ ። ንብከላ ኣየር ከባቢ ብምቅላዕ ዝመጽእ ሞት ኣስታት 1 ሚልዮን ኣሎ። ቻይና ኣብ ዓለም ዝለዓለ CO 2 ትፍኑ እኳ እንተኾነት ፣ ንነፍሲ ወከፍ ሰብ 8 ቶን CO 2 ጥራይ ዘለዋ ፣ ኣሜሪካ (16.1)፣ ኣውስትራልያ (16.8)ን ደቡብ ኮርያን ካብ ምዕቡላት ሃገራት ኣዝዩ ዝተሓተ እዩ። ከም (13.6) ዝኣመሰሉ።
ብከላ ኣየር ከተማታት ብደረጃ ሃገር ከቢድ ናይ ጥዕና ፀገም የስዕብ፤ ብመሰረት ግምት ባንኪ ዓለም 2013 ኣብ ዓለም ካብ ዘለዋ 20 ብከላ ከተማታት እተን 16 ኣብ ቻይና እየን ዝርከባ። ቻይና ኣብ ዓለም ዝዓበየት ካርቦን ዳይኦክሳይድ እትልእኽ ሃገር እያ ። እታ ሃገር ዓበይቲ ጸገማት ብከላ ማይ እውን ኣለዋ : ኣብ መወዳእታ 2011 40% ሩባታት ቻይና ብኢንዱስትርያውን ሕርሻውን ጎሓፍ ተበኪሎም ነይሮም። ኣብ 2014 ኣብ ቻይና ንነፍሲ ወከፍ ሰብ ዘቤታዊ ሃብቲ ጽሩይ ማይ ናብ 2,062 ሜ 3 ወሪዱ ፤ ብተወሳኺ ኣብ መላእ ዓለም እቲ ቁጽሪ 5,920 ሜ 3 ክኸውን ከሎ ፡ ኣብ ቆላ ሰሜን ቻይና ግን ትሕቲ 500 ሜ 3 እዩ ነይሩ ።
እዚኦም እናሃለዉ ቻይና ኣብ ዓለምና ኣብ ተሓዳሲ ጸዓትን ንግዳዊ ምግባርን ቀዳመይቲ ኣውፋሪት እያ ፤ ኣብ 2011 ዓ.ም ጥራሕ 52 ሚልዮን ዶላር ኣሜሪካ ኣብ ተሓዳሲ ፀዓት ወፍሪ ተገይሩ እዩ። ቀንዲ ኣፍራዪ ቴክኖሎጂታት ተሓዳሲ ጸዓት ኮይኑ፡ ኣብ ውሽጢ ዓዲ ንዝካየዱ ፕሮጀክትታት ተሓዳሲ ጸዓት ብኸቢድ እገዳ ይገብር። ኣብ 2015 ኣብ ቻይና 24% ጸዓት ካብ ተሓዳሲ ምንጭታት እዩ ነይሩ። ካብዞም ምንጭታት እቲ ዝበዝሐ ዝውቱር ሓይሊ ሃይድሮኤሌክትሪክ እዩ : ቻይና ኣብ ዓለም ዝዓበየት ኣፍራዪት ሓይሊ ኤሌክትሪክ ሃይድሮኤሌክትሪክ እያ: ጠቕላላ ዝተተኽለ ዓቕሚ 197 GW . ቻይና ኣብ ዓለም ዝዓበየ ዝተተኽለ ስርዓታት ጸሓያዊ ፎቶቮልቴክን ንፋስ ጸዓትን እውን ኣለዋ።
ኣብ 2011 መንግስቲ ቻይና ኣብ ውሽጢ ዓሰርተ ዓመት ኣርባዕተ ትሪልዮን ዩዋን (619 ቢልዮን ዶላር ኣመሪካ) ኣብ ትሕተ ቅርጺ ማይን ፕሮጀክትታት ምጽራይ ጨውን ወፍሪ ክገብርን፡ ክሳብ 2020 ድማ ህንጸት ስርዓተ ምክልኻል ውሕጅን ረድኤት ድርቂን ክዛዝም መደብ ከምዘለዎ ኣፍሊጡ ነይሩ። ኣብ 2013 ቻይና ብፍላይ ኣብ ሰሜን እታ ሃገር ብ277 ቢልዮን ዶላር ኣመሪካ ዝግመት ተበግሶ ምንካይ ብከላ ኣየር ጀሚራ።
ቀንዲ ጽሑፍ ፡ ፖለቲካ ኣብ ቻይና
| ሺ ጂንፒንግ
ዋና ጸሓፍን ፕረዚደንትን ... |
ቀዳማይ ሚኒስተር ሊ ቺያንግ |
ብመሰረት ቅዋም ቻይና ፡ ህዝባዊት ሪፓብሊክ ቻይና፤ "ኣብ ትሕቲ መሪሕነት ደርቢ ሸቃሎን ዲሞክራስያዊ ምልካዊ ስርዓት ህዝብን ኣብ ምሕዝነት ሸቃሎን ሓረስቶትን ዝተመስረተት ሶሻሊስታዊት ሃገር እያ፤" መንግስታዊ ኣካላት " መትከላት ደሞክራስያዊ ማእከላይነት ይትግበሩ ።" ቻይና ሓንቲ ካብተን ኣብ ዓለምና ንኮሚኒዝም ብግልጺ ዝድግፋ ሶሻሊስታዊ መንግስታት እያ ። ኣብ ብዙሕ መዳያት ፣ ብፍላይ ኣብ ናጻ ምብጻሕ ኢንተርነት ፣ ናጽነት ፕረስ ፣ ናጽነት ምእካብን ሰልፍን ፣ መሰል ምውላድ ፣ ናጻ ምቛም ማሕበራዊ ውዳበታት ፣ ከምኡ’ውን ናጽነት ሃይማኖት ከቢድ ገደባት እኳ እንተሃለወ ቻይናውያን መንግስቲ ሓንሳብ ኮሚኒስትን ሶሻሊስትን እዩ፣ ሓንሳብ ድማ ምልካውን ትካላትን ተባሂሉ እውን ተገሊጹ . ህሉው ፖለቲካዊ፣ ስነ-ሓሳባውን ቁጠባውን ስርዓታት፤ ብመራሕቲ ቻይና " ህዝባዊ ደሞክራስያዊ ምልካዊ ስርዓት "፣ " ሶሻሊዝም ምስ ቻይናዊ ክብርታት " (i.e. ምትዕጽጻፍ ማርክስነት ምስ ኩነታት ቻይና)፣ ከምኡ'ውን " ሶሻሊስታዊ ዕዳጋ ቁጠባ " ተባሂሉ ተገሊጹ ኣሎ።
ቅዋም ቻይና ፤ እታ ሃገር " ብመሪሕነት ኮሚኒስት ፓርቲ ቻይና (CCP)" ከም እትመሓደር ይገልጽ። ቻይና ብጭቡጥ ናይ ሓደ ሰልፊ ስርዓት ስለ ዝኾነት ፡ ዋና ጸሓፊ ( መራሒ ሰልፊ ) ኣብ ልዕሊ መንግስትን መንግስትን ናይ መወዳእታ ስልጣን ኣለዎ ፡ ከም ላዕለዋይ መራሒ ድማ ይሰርሕ ። ስርዓት ምርጫ ፒራሚዳዊ እዩ። ከባብያዊ ህዝባዊ ጉባኤታት ብቐጥታ ይምረጹ ፤ እቶም ላዕለዎት ደረጃታት ህዝባዊ ጉባኤታት ፡ ክሳብ ሃገራዊ ህዝባዊ ጉባኤ (NCP) ፡ ብተዘዋዋሪ መንገዲ ብኣባላት ህዝባዊ ጉባኤ ኣብቲ ብቕጽበት ትሕቲኡ ዘሎ ደረጃ ይምረጹ ። እዚ ሕጂ ዘሎ ፖለቲካዊ ስርዓት ዘይተማእከለ ኮይኑ፡ ብደረጃ ግዝኣታትን ንኡሳን ግዝኣታትን ዝርከቡ መራሕቲ ድማ ዓቢ ደረጃ ርእሰ-ምሕደራ ኣለዎም። ካልኦት ሸሞንተ ፖለቲካዊ ውድባት ኣብ NPCን ኣብ ፖለቲካዊ ኣማኻሪ ህዝባዊ ዋዕላ ቻይናን (CPPCC) ወከልቲ ኣለወን ። ቻይና ንለኒናዊ መትከል " ደሞክራስያዊ ማእከላይነት " ትድግፍ ፣ ሃገራዊ ህዝባዊ ጉባኤታታ ግን " ልዕለ-ኖታርያል " ዝበሃል ኣካል ተባሂሎም ተነቒፎም እዮም ።
ቀንዲ ጽሑፍ ፡ መንግስቲ ቻይና
ፕረዚደንት ቻይና ርእሰ ምምሕዳር ሃገር ኮይኑ ፡ ኣብ ትሕቲ ሃገራዊ ህዝባዊ ኮንግረስ ከም ስነ-ስርዓት ስእሊ ኮይኑ የገልግል። ቀዳማይ ሚኒስተር ቻይና ሓላፊ መንግስቲ ኮይኑ ፡ ኣቦ መንበር ቤት ምኽሪ መንግስቲ ኮይኑ፡ ኣርባዕተ ምክትላት ቀዳማይ ሚኒስተራትን ሓለፍቲ ክልቲኡ ሚኒስትሪታትን ኮሚሽናትን ዝሓቖፈ ’ ዩ ። ኣብዚ ሕዚ እዋን መራሒ ሃገር፤ ሺ ጂንፒንግ ፡ ዋና ጸሓፊ ኮሚኒስት ፓርቲ ቻይናን ኣቦ መንበር ማእከላይ ወተሃደራዊ ኮሚሽንን ኮይኑ እውን ዘገልገለ ፤ በዚ ኸኣ ሺ ላዕለዋይ መራሒ ቻይና ’ ዩ ። ናይ ሕጂ ቀዳማይ ሚኒስተር እንተኾይኑ፤ ሊ ቺያንግ ፡ ላዕለዋይ ኣባል ናይቲ ብጭቡጥ ላዕለዋይ ውሳነ ዝህብ ኣካል ቻይና ዝቖመ ኮሚኒስት ፓርቲ ቻይና ፖሊትቢሮ ፈጻሚት ሽማግለ እውን እዩ ።
ብደረጃ ዓድን ከተማን ክፉት፣ ተወዳዳሪ ምርጫ ብምክያድ ናብ ፖለቲካዊ ሊበራላይዜሽን ዝወስድ ገለ ስጉምትታት ተወሰደ። እቲ ሰልፊ ኣብ ልዕሊ ሽመት መንግስቲ ጥራይ እዩ ብጭቡጥ ስልጣን ዘለዎ: ብዘይ ውጽኢታዊ ተቓዋሚ: ሲሲፒ መብዛሕትኡ ግዜ ብነባሪ ይዕወት። ኣብ መንጎ ሃብታማትን ድኻታትን እናዓበየ ዝኸይድ ዘሎ ክፍተት ከምኡ’ውን ብልሽውና መንግስቲ ካብቶም ቀንዲ ፖለቲካዊ ስክፍታታት ቻይና እዮም። እዚ እናሃለወ፡ ደረጃ ህዝባዊ ደገፍ ንመንግስትን ምምሕዳር ክልሉን ልዑል እዩ፤ ብመሰረት ኣብ 2011 ዝተገብረ መጽናዕቲ፡ ካብ 80-95% ዜጋታት ቻይና ብማእከላይ መንግስቲ ዕጉባት ምዃኖም ገሊጾም።
ቀንዲ ጽሑፋት: ምምሕዳራዊ ክፍልታት ቻይና , ኣውራጃታት ሆንግ ኮንግ , ከምኡውን ንኡሳን ኣውራጃታት ማካው
ህዝባዊት ሪፓብሊክ ቻይና፡ 22 ኣውራጃታት ፤ ሓሙሽተ ርእሰ-ምምሕዳር ዘለወን ዞባታት ነፍሲ ወከፈን ኣብ ውሑዳት ጉጅለ ዝተመደባ ; ኣርባዕተ ብቐጥታ ዝመሓደራ ከተማታት ; ከምኡ’ውን ኣብ ክልተ ፍሉያት ምምሕዳራዊ ዞባታት (SARs) ተኸፋፊሉ ዓቢ ደረጃ ፖለቲካዊ ርእሰ-ምሕደራ ዘለዎ . እዞም ኩሎም ክፋላት ብዘይካ ሆንግ ኮንግን ማካውን SARs ብሓባር " መሬት ቻይና " ተባሂሎም ይፍለጡ ። ምምሕዳራዊ ምክፍፋላት መሬት ቻይና ኣብ ሽዱሽተ ፍሉያት ዞባታት ክምደቡ ይኽእሉ ፡ ሰሜናዊ ቻይና ፡ ሰሜናዊ ምብራቕ ቻይና ፡ ምብራቓዊ ቻይና ፡ ደቡባዊ ማእከላይ ቻይና ፡ ደቡባዊ ምዕራብ ቻይና ፡ ከምኡ'ውን ሰሜናዊ ምዕራብ ቻይና ።
ቻይና ታይዋን መበል 23 ኣውራጃኣ እያ ትብል ; ታይዋን ግና ኣብ ትሕቲ ምሕደራ ሪፓብሊክ ቻይና እያ ዘላ፡ ንሳ ንመሬታዊ ጠለባት ህዝባዊት ሪፓብሊክ ቻይና ትነጽግ። እታ ንኹሉ መሬት ህዝባዊት ሪፓብሊክ ቻይና እትሓትት ሪፓብሊክ ቻይና፡ ኣብ ህዝባዊት ሪፓብሊክ ቻይና ንዝኾነ ምምሕዳራዊ ምክፍፋላት ኣፍልጦ ኣይትህብን።
ኣውራጃታት ( ዝተቐለለ ቻይናዊ : 省)
|
ዝተሓተተ መንግስቲ
| ||||
|---|---|---|---|---|---|
|
|
|
|
|
|
ርእሰ-ምምሕዳር ዘለወን ዞባታት ( ዝተቐለለ ቻይናዊ : 自治区)
|
ብቐጥታ ዝመሓደራ ከተማታት ( ዝተቐለለ ቻይናዊ : 直辖市)
|
ፍሉያት ምምሕዳራዊ ዞባታት
| |||
|
|
| |||
ቀንዲ ጽሑፍ ፡ ዝምድና ወጻኢ ቻይና
ፒ.ኣር.ሲ ምስ 175 ሃገራት ዲፕሎማስያዊ ዝምድና ዘለዎ ኮይኑ ኣብ 162 ሃገራት ኤምባሲታት የካይድ ። ሕጋውነት እታ ሃገር ብሪፓብሊክ ቻይናን ገለ ካልኦት ሃገራትን ይንጸግ፤ ስለዚ ፡ ካብተን ውሱን ኣፍልጦ ዘለወን ግዝኣታት እታ ዝዓበየትን ዝበዝሐ ህዝቢ ዘለዋን ግዝኣታት እያ . ኣብ 1971 ፒ.ኣር.ሲ ንሪፓብሊክ ቻይና ኣብ ሕቡራት ሃገራትን ሓንቲ ካብተን ሓሙሽተ ቀወምቲ ኣባላት ባይቶ ጸጥታ ሕቡራት ሃገራትን ብሕታዊት ወኪል ሃገር ቻይና ተኪኣታ ። ቻይና እውን ኣባልን መራሒትን ምንቅስቓስ ዘይተሰለፋ ነበር ኮይና ክሳብ ሕጂ ንነብሳ ከም ወኪል ዝማዕበላ ሃገራት ትቖጽራ ኣላ ። ቻይና፤ ብራዚል ኣባል ናይቲ ምስ ሩስያ፡ ህንዲን ደቡብ ኣፍሪቃን ብምዃን ዓበይቲ ዝማዕበላ ቁጠባታት ዝሓቖፈ ጉጅለ ብሪክስ ኮይና ፡ ኣብ ሚያዝያ 2011 ንሳልሳይ ወግዓዊ ዋዕላ ናይቲ ጉጅለ ኣብ ሃይናን - ሳንያ ኣአንጊዳ ።
ብመሰረት ትርጉም ፖሊሲ ሓንቲ ቻይና ፡ ቤጂንግ እታ ሃገር ነቲ ፒ.ኣር.ሲ. ሰበስልጣን ቻይና ብዙሕ ግዜ ናይ ወጻኢ ሃገራት ናብ ታይዋን ዲፕሎማስያዊ ምልክታት ክገብራ ከለዋ ብፍላይ ድማ ብዛዕባ መሸጣ ኣጽዋር ተቓውሞኦም የስምዑ ነይሮም
ብመሰረት ተመራመርቲ፡ ብዙሓት ባእታታት ናይዚ ሕጂ ዘለዋ ፖሊሲ ወጻኢ ሃገራት ፡ ኣብቲ ብቀዳማይ ሚኒስተር ዞው ኤንላይ ዝተዳለወ ሓሙሽተ መትከላት ሰላማዊ ሓባራዊ ህይወት ዝተመርኮሰ እዩ ፤ ብተወሳኺ "ስኒት ብዘይ ውህደት" ዝብል ኣምር ዝተቐረጸ ኮይኑ፡ ዋላ'ኳ ስነ-ሓሳባዊ ፍልልያት እንተሃለወ፡ ኣብ መንጎ ሃገራት ዝምድናታት ክቕጽል ይጣበቕ። እዚ ፖሊሲ እዚ፤ ቻይና ምዕራባውያን ሃገራት ከም ሓደገኛታት ወይ ጨቆንቲ ዝቖጽርወን ሃገራት ከም ዚምባብወ ፣ ሰሜን ኮርያን ኢራንን ክትድግፍ ምኽንያት ኮይኑ ክኸውን ይኽእል እዩ ። ቻይና ምስ ሩስያ ጥቡቕ ቁጠባውን ወተሃደራውን ዝምድናታት ኣለዋ፣ ክልቲአን ሃገራት ድማ መብዛሕትኡ ግዜ ኣብ ባይቶ ጸጥታ ሕቡራት ሃገራት ብተመሳሳሊ መንገዲ ከም ነንሕድሕደን ድምጺ ኣለዋ።
ኣብ ዝሓለፉ ዓሰርተታት ዓመታት ቻይና ምስ ጎረባብታ ኤስያ-ፓሲፊክ ናጻ ዞባታት ንግድን ውዕላት ጸጥታን ክምስረት ኣብ ምጽዋዕ ዝዓበየ ተራ ተጻዊታ ። ቻይና ብ11 ታሕሳስ 2001 ኣባል ውድብ ንግዲ ዓለም ኮይና ። ኣብ 2004 ድማ፡ እቲ ፍጹም ሓድሽ ማዕቀፍ ዋዕላ ምብራቕ ኤስያ (DAZ) ከም መድረኽ ዞባዊ ጉዳያት ጸጥታ ክቐውም ሓሳብ ኣቕሪቡ ። ASEAN Plus Three , ህንዲ፡ ኣውስትራልያን ኒውዚላንድን ዘጠቓለለ ዳዝ፡ ኣብ 2005 ናይ መጀመርታ ዋዕላኡ ኣካይዱ። ቻይና ’ ውን ምስ ሩስያን ሪፓብሊካት ማእከላይ ኤስያን ሓንቲ ካብተን መስረትቲ ኣባላት ውድብ ምትሕግጋዝ ሻንጋይ (SCO) እያ።
ኮንግረስ ሕቡራት መንግስታት ኣመሪካ ኣብ 2000 ፤ ምስ ቻይና "ቀዋሚ ንቡር ንግዳዊ ዝምድናታት" ክትምስርት ተሰማሚዓ፡ እዚ ድማ መብዛሕትኡ ሰደድ ቻይና ከምቲ ካብ ካልኦት ሃገራት ዝመጽእ ኣቑሑት ብተመሳሳሊ ትሑት ቀረጽ ናብታ ሃገር ክኣቱ ኣኽኢሉ። ቻይና ምስታ ኣገዳሲት ዕዳጋ ሰደድ ዝኾነት ኣመሪካ ዓቢ ትርፊ ንግዲ ኣለዋ ። ኣብ መጀመርታ 2010ታት፡ ፖለቲከኛታት ኣመሪካ ፡ ዋጋ ቻይናዊ ዩዋን ኣዝዩ ትሑት ስለዝኾነ፡ ቻይና ዘይፍትሓዊ ንግዳዊ ብልጫ ከምዘለዋ ይምጉቱ ነይሮም። ኣብ ዝሓለፉ ዓሰርተታት ዓመታት ቻይና ንሃገራት ኣፍሪቃ ናብ ኣንፈት ንግድን ክልተኣዊ ምትሕብባርን ናይ ምውፋር ፖሊሲ ክትክተል ጸኒሓ እያ ፤ ኣብ 2012 ጠቕላላ ዋጋ ንግዲ ቻይናን ኣፍሪቃን ልዕሊ 160 ቢልዮን ዶላር ኣመሪካ ነይሩ። ቻይና ምስ ዓበይቲ ቁጠባታት ደቡብ ኣሜሪካ ዘለዋ ርክብ እውን ኣሐይላ እያ፤ ብራዚል ዝዓበየ ንግዳዊ መሻርኽቲ ካብ ምዃና ብተወሳኺ ምስ ኣርጀንቲና ስትራተጂካዊ ርክብ ኣጣይሻ እያ ።
ከምኡ’ውን ርአ ፡ ክርክር ቻይናን ታይዋንን።
ቻይና ዋና መሬት
↓ ምውራር ሚንግ ብቺንግ
↓ ሰውራ ዚንሃይ
↓ ኮሚኒስታዊ ሰውራ
ሚንግ
ቺንግ
ሪፓብሊክ ቻይና
ህዝባዊት ሪፓብሊክ ቻይና
ታይዋን
↓ ከበባ ዘላንዲያ
↓ ውግእ ፔንጉ
↓ ውዕል ሺሞኖሰኪ
↓ ኢዳ ምሃባ ጃፓን።
ሆላንድ & ስጳኛ
ሚንግ
(ቱንግኒንግ)
ቺንግ
ምምሕዳር ጃፓን
ሪፓብሊክ ቻይና
│
1625 ዓ.ም.ፈ
│
1650 ዓ.ም.ፈ
│
1675 ዓ.ም.ፈ
│
1700 ዓ.ም
│
1725 ዓ.ም.ፈ
│
1750 ዓ.ም
│
1775 ዓ.ም.ፈ
│
1800 ዓ.ም.ፈ
│
1825 ዓ.ም.ፈ
│
1850 ዓ.ም.ፈ
│
1875 ዓ.ም.ፈ
│
1900 ዓ.ም
│
1925 ዓ.ም.ፈ
│
1950 ዓ.ም.ፈ
│
1975 ዓ.ም.ፈ
│
2000 ዓ.ም.ፈ
ፒ.ኣር.ሲ.፤ ድሕሪ ካልኣይ ኲናት ሓድሕድ ቻይና ካብ እትምስረት ኣትሒዛ ፡ ሎሚ ብተለምዶ ታይዋን ተባሂላ እትፍለጥ ፍልይቲ ፖለቲካዊት ኣካል ሪፓብሊክ ቻይና ፡ ኣብ ትሕቲ ምምሕዳር ሪፓብሊክ ቻይና ዝርከቡ መሬታት ናይ ፒ.ኣር.ሲ ምዃኖምን ኣብዞም መሬታት መሬት ይሓቱን ኢላ። ደሴት ታይዋን ክሳብ ኣውራጃ ታይዋን ፤ ኪንመን ናብ ኣውራጃ ፉጂያን ማትሱ ; ከምኡ’ውን ኣብ ባሕሪ ደቡባዊ ቻይና ኣብ ትሕቲ ምምሕዳር ሪፓብሊክ ቻይና ዝርከባ ደሴታት ናይ ኣውራጃታት ሃይናንን ጉዋንዶንግን ምዃነን ይግምት። ፖሊሲ ሓንቲ ቻይና ካብቶም ኣገደስቲ ዲፕሎማስያዊ መትከላት ፒ.ኣር.ሲ እኳ እንተኾነ ፡ እዞም ግዝኣታዊ ጠለባት ብሰንኪ ዝተሓላለኸ ዝምድናታት ቻይናን ታይዋንን ኣዝዮም ኣካታዕቲ እዮም።
ቻይና ካብ ታይዋን ወጻኢ ካልእ ግዝኣታዊ ክርክር ኣለዋ። ቻይና ካብ 1990ታት ጀሚራ ምስ ህንዲ ዘለዋ ዶባዊ ምስሕሓብን ምስ ቡታን ዘለዋ ዘይተወሰነ ዶባትን ሓዊሱ ዝተፈላለዩ ናይ ዶባት ዘይምርድዳእ ንምፍታሕ ኣብ ድርድር ተጸሚዳ ኣላ ። ቻይና ኣብ ምብራቓውን ደቡብን ባሕሪ ቻይና ዝርከባ ዝተፈላለያ ንኣሽቱ ደሴታት ከም ደሴታት ሰንካኩን ስካርቦሮ ሳንድ ባንክን ዝኣመሰላ ኣየነይቲ ሃገር ትውንን ኣብ ዝብል ብዙሕ ሃገራት ክርክር ኣለዋ። ብዕለት 21 ግንቦት 2014፡ ሺ ጂንፒንግ፤ ኣብ ሻንጋይ ኣብ ዝተኻየደ ዋዕላ ኣብ ዝሃቦ መደረ፡ ቻይናዊ ግዝኣታዊ ዘይምርድዳእ ብሰላማዊ መንገዲ ንምፍታሕ ቃል ኣትዩ፡ "ቻይና ምስ ካልኦት ሃገራት ብዛዕባ ግዝኣታዊ ልኡላውነትን መሰላትን ረብሓታትን ባሕርን ዘለዋ ዘይምርድዳእ ብሰላማዊ መንገዲ ንምፍታሕ ቃል ኣትያ ኣላ"።
ኣብ 2012 ምስ ጃፓን ብዛዕባ ደሴታት ሰንካኩ ( ብቋንቋ ቻይና Diaoyü ) ቅልውላው ደሴታት ነይሩ ።
ቻይና ብቐጻሊ ከም ሓዳስ ልዕለ ሓያል ሃገር ክትከውን ከምእትኽእል ትግለጽ ; ቻይና ቅልጡፍ ቁጠባዊ ምዕባለ፡ እናዓበየ ዝኸይድ ዘሎ ወተሃደራዊ ሓይሊ፡ ገዚፍ ብዝሒ ህዝብን ኣብ ኣህጉራዊ መድረኽ እናዓበየ ዝኸይድ ዘሎ ጽልዋን ፡ ብገለ ወሃብቲ ርእይቶ ቻይና ኣብ መበል 21 ክፍለ ዘመን ኣገዳሲ ተራ ከም እትጻወት ዘርእዩ ምልክታት ኮይኖም ይረኣዩ ። ይኹን እምበር ካልኦት ወሃብቲ ርእይቶ ምስ ምዝውዋር እዚ ክፍለ ዘመን ዕብየት ቻይና ብሰንኪ ቁጠባዊ ፍንጣጣታት ወይ ዲሞግራፊካዊ ዘይምዕሩይነት ክዝሕትል ወይ ጠቕሊሉ ደው ክብል ከምዝኽእል የጠንቅቑ። ብተወሳኺ ገለ ጸሓፍቲ ንትርጉም "ልዕለ ሓያል ሓይሊ" ዝብል ቃል ኣብ ሕቶ ዘእትዉ ኮይኖም፡ ቻይና ዓቢ ቁጠባ ምውናን ጥራይ ልዕለ ሓያል ሃገር ንምዃን እኹል ከምዘይኮነን፡ ቻይና ድማ ተመሳሳሊ ደረጃ ወተሃደራዊ ሓይሊ ከምዘይብላን ወይ... ባህላዊ ጽልዋ ከም ኣመሪካ።ንሶም ይብሉ።
ከምኡ ውን ርአ: ሰብኣዊ መሰላት ኣብ ቻይና , ስርዓት ሁኮው , ማሕበራዊ ድሕነት ኣብ ቻይና , ምርጫ ኣብ ቻይና , ሳንሱር ኣብ ቻይና , ፌሚኒዝም ኣብ ቻይና, ከምኡውን Uyghur Genocide
ቻይና፡ ኣብታ ሃገር ንዝነብሩ ሰባት ማሕበራዊ ምቁጽጻር ከም መሳርሒት ካሜራታት፡ ገጽ ምልላይ ሶፍትዌር፡ ሴንሰራትን ምክትታል ውልቃዊ ቴክኖሎጂን ዝሓዘ ዓቢ ናይ ስለያ መርበብ ትጥቀም። ምንቅስቓስ ዲሞክራሲ ቻይና ፣ ማሕበራዊ ደለይቲ ፍትሕን ገለ ኣባላት ሲሲፒን ማሕበራውን ፖለቲካውን ጽገና ከምዘድሊ ይኣምኑ። ኣብ ቻይና ካብ ሰብዓታት ጀሚሩ ቁጠባውን ማሕበራውን ቁጽጽር ብዓቢኡ እኳ እንተተዛነየ ፡ ፖለቲካዊ ናጽነት ግን ክሳብ ሕጂ ብጽኑዕ ተገዲቡ ይርከብ። ኣብ ቅዋም ህዝባዊት ሪፓብሊክ ቻይና "መሰረታዊ መሰላት" ዜጋታት ናጽነት ሓሳብካ ምግላጽ ፣ ናጽነት ፕረስ ፣ መሰል ፍትሓዊ ፍርዲ ፣ ናጽነት ሃይማኖት ፣ ኣድማሳዊ መሰል ድምጺን መሰል ንብረትን የጠቓልል ። ይኹን እምበር ብተግባር እዞም ድንጋገታት ንመንግስታዊ ገበናዊ ክሲ ርኡይ ሓለዋ ኣይህቡን። ዋላ እኳ ገለ ነቐፌታታት ፖሊሲታት መንግስትን ገዛኢ ሲሲፒን ይጽወር እንተኾነ፡ ሳንሱር ፖለቲካዊ ዘረባን ሓበሬታን፡ ብቐንዱ ኣብ ኢንተርነት ንሓባራዊ ስጉምቲ ንምክልኻል ብቐጻሊ ይጥቀመሉ።
ገለ ናይ ወጻኢ መንግስታት፡ ናይ ወጻኢ ፕረስ ትካላትን ዘይመንግስታዊ ትካላትን ንመዝገብ ሰብኣዊ መሰላት ቻይና ሰፊሕ ምዃኑ ነቒፎሞ ኣለዉ ፡ እዚ ድማ ካብ ፍርዲ ወጻኢ ምእሳር ፡ ግዱድ ምንጻል ጥንሲ ግዱድ ኑዛዜ ፡ ስቅያት ፡ ምድራት መሰረታዊ መሰላት ከምኡ’ውን ካብ መጠን ንላዕሊ እዩ። ኣጠቓቕማ ናይ ሞት ፍርዲ።ንሲቪላዊ መሰላት ግህሰት ተፈጺሙ ብዝብል ነቒፎሞ። መንግስቲ ን"ማሕበራዊ ምርግጋእ" ሓደጋ ክኸውን ዝኽእል ኮይኑ ዝረኣዮ ህዝባዊ ተቓውሞን ሰልፍታትን ይዓብጦ፣ ከም ኣብ 1989 ኣብ ኣደባባይ ቲያንመን ዝተፈጸመ ተቓውሞን ቅትለትን ።
ኣብ 2005 ብሪፖርተርስ ብዘይ ዶብ ኣብ ዝተሓትመ ዓመታዊ ዓለማዊ መዐቀኒ ናጽነት ፕረስ ቻይና ካብ 167 ግዝኣታት መበል 159 ደረጃ ሒዛ፤ እዚ ድማ ኣብ ቻይና ኣዝዩ ትሑት ደረጃ ናጽነት ፕረስ ከምዘሎ ዘመልክት እዩ። ኣብ 2014 ቻይና ካብ 180 ሃገራት መበል 175 ደረጃ ተሰሪዓ።
እቶም ካብ ዓድታት ናብ ከተማታት ዝስደዱ ሰባት ብሰንኪ እቲ ንመንግስታዊ ሓገዝ ንምርካብ ዝቆጻጸር ስርዓተ ምዝገባ ስድራቤታት ሑኮው ከም ካልኣይ ደረጃ ዜጋታት ክሕሰቡ ይረኽብዎም። መሰላት ንብረት መብዛሕትኡ ግዜ ብሕማቕ ይሕሎ፤ ስርዓት ግብሪ ንድኻታት ዜጋታት ብዘይመጠን ይጸልዎም። እዚ እናሃለወ፡ ካብ 2000ታት ጀሚሩ፡ ብዙሓት ኣብ ገጠራት ዝትግበሩ ዝነበሩ ኣገባባት ግብሪ ወይ ተቐኒሶም ወይ ምሉእ ብምሉእ ተሰሪዞም፡ ኣብ ዓድታት ንዝነብሩ ድማ ተወሳኺ ማሕበራዊ ኣገልግሎታት ተዋሂቡ።
ፋሉን ጎንግ ንመጀመርታ ግዜ ኣብ 1992 ኣብ ቅድሚ ህዝቢ ተማሂሩ። ኣብ 1999 ቁጽሪ ተግበርቲ ፋሉን ጎንግ 70 ሚልዮን ምስ በጽሐ ፡ ስደት ፋሉን ጎንግ ተጀሚሩ፤ እዚ ድማ ጃምላዊ ማእሰርቲ፣ ዘይሕጋዊ ማእሰርቲን ኣብ ማእሰርቲ ስቅያትን ሞትን ዝሕብሩ ጸብጻባትን ኣስዒቡ እዩ። መንግስቲ ቻይና፤ ኣብ ቲቤትን ዚንጂያንግን ብሰፊሕ ዓፈናን ምግሃስ ሰብኣዊ መሰላትን ብቐጻሊ ይኽሰስ ፣ እንተላይ ብዓመጽ ፖሊስ ዝፍጸም ጭፍጨፋን ሃይማኖታዊ ዓፈናን ; ንኣብነት። ዳግመ-ትምህርቲ መዓስከራት ኣብ ዚንጂያንግ .
መንግስቲ ቻይና ንናይ ወፃኢ ነቐፌታ ምላሽ ዝህብ መሰላት መነባብሮን ቁጠባዊ ምዕባለን ንኻልኦት ዓይነታት ሰብኣዊ መሰላት ቅድመ ኩነት ምዃኖምን ኣምር ሰብኣዊ መሰላት ህሉው ደረጃ ቁጠባዊ ምዕባለ ሓንቲ ሃገር ኣብ ግምት ዘእተወ ክኸውን ኣለዎ ብምባል ይምጉት። ካብ 1970ታት ጀሚሩ ደረጃ መነባብሮ፡ መጠን ምጽሓፍን ምንባብን ምጽሓፍን ምጽሓፍን ዕድመን ከም ዝወሰኸ፡ ድሕነት ናይ ስራሕ ቦታታት ከም ዝተመሓየሸን ፡ ከም ቀጻሊ ውሕጅ ሩባ ያንግዘ ዝኣመሰሉ ተፈጥሮኣዊ ሓደጋታት ንምምካት ፈተነታት ከም ዝተገብረን የጉልሕ ። ዋላ እኳ ኣብ ዲሞክራሲ ሰፊሕ ዓቃባዊ ኣረኣእያታት እንተሃለወ ፡ ገለ ቻይናውያን ፖለቲከኛታት ንዲሞክራስያውነት ደገፎም ገሊጾም እዮም። ገለ ሱር በተኻዊ ጻዕርታት ጽገና ተኻይዱ እዩ፣ ንኣብነት። ኣብ ሕዳር 2013 መንግስቲ ነቲ ናይ ሓደ ቆልዓ ፖሊሲ ንምዝላልን ነቲ ብዙሕ ዝንቀፍ ዝነበረ መደብ ዳግመ ትምህርቲ ዕዮ ንምስርዝን መደብ ከምዘለዎ ኣፍሊጡ ነይሩ እንተኾነ ግን ጉጅለታት ተጣበቕቲ ሰብኣዊ መሰላት ክሳብ ሕጂ ኣብዚ ዳሕረዋይ ጉዳይ ዝተገብረ ጽገናታት መብዛሕትኡ ላዕለዋይ ደረጃ ከምዝነበረ ይምጉቱ። ኣብ ምሉእ 2000ታትን መጀመርታ 2010ታትን መንግስቲ ቻይና ነተን ንማሕበራዊ ጸገማት ግብራውን ኣድማዕን መፍትሒታት ዘቕርባ ዘይመንግስታውያን ትካላት ዝያዳ ተጻዋርነት ረኺቡ፣ እንተኾነ ግን ከምዚኦም ዝኣመሰሉ "ሳልሳይ ጽላት" ንጥፈታት ክሳብ ሕጂ ብጽኑዕ ምቁጽጻር ይግዝኡ።
ቀንዲ ጽሑፍ ፡ ህዝባዊ ሰራዊት ሓርነት ቻይና
ኣብ ትሕቲ ትእዛዝ ማእከላይ ወተሃደራዊ ኮሚሽን ዝርከብ ህዝባዊ ሰራዊት ሓርነት (PLA) 2.3 ሚልዮን ንጡፍ ሰራዊት ዘለዎ ኣብ ዓለም እቲ ዝዓበየ ወተሃደራዊ ሓይሊ ኣለዎ። ፒኤልኤ፤ ሓይልታት መሬት (HKOKK) ፡ ሓይሊ ባሕሪ (HKODK) ፡ ሓይሊ ኣየር (HKOHK) ፡ ሓይልታት ሮኬት (HKORK) ከምኡ’ውን ስትራተጂካዊ ደገፍ ሓይልታት (HKOSDK) ዝሓቖፈ እዩ። ብመሰረት መረዳእታ መንግስቲ ቻይና ኣብ 2014 ወተሃደራዊ ባጀት ቻይና ብድምር 132 ቢልዮን ዶላር ኣሜሪካ ብምዃኑ ኣብ ዓለም ካልኣይ ዝዓበየ ወተሃደራዊ ባጀት ክኸውን ከሎ ፣ እንተኾነ ግን ብሚእታዊት ካብ ሓፈሻዊ ውሽጣዊ ፍርያት ቻይና ወተሃደራዊ ወጻኢታት ትሕቲ ማእከላይ ደረጃ ዓለም እዩ። ይኹን እምበር ፡ ብዙሓት ሰብመዚ፡ እንተላይ ንኣህጉራዊ ትካል ምርምር ሰላም ስቶክሆልምን ቤት ጽሕፈት ጸሓፊ ምክልኻል ኣመሪካን ፡ ቻይና ጭቡጥ ወተሃደራዊ ወጻኢታታ ከምዘይትዝርግሕ ይምጉቱ፡ እቲ ሓቀኛ ቁጽሪ ድማ ካብቲ ወግዓዊ ኣሃዛት ባጀት ኣዝዩ ዝለዓለ እዩ ይብሉ።
ቻይና ኣፍልጦ ዘለዋ ሃገር ኒዩክለራዊ ኣጽዋር ኮይና ፡ ከም ዓባይ ዞባዊ ወተሃደራዊ ሓይልን ክትከውን እትኽእል ወተሃደራዊ ልዕለ ሓያልን ትቑጸር። ብመሰረት ኣብ 2013 ብሚኒስትሪ ምክልኻል ኣመሪካ ዝተሓትመ ጸብጻብ ፡ ቻይና ካብ 50-75 KABF ን ብዙሓት KMBF ን ተአንግድ ። ይኹን እምበር ፡ ዘይከምተን ካልኦት ኣርባዕተ ኣባላት ባይቶ ጸጥታ ሕቡራት ሃገራት ፡ ዓቕማ ወተሃደራዊ ሓይሊ ናይ ምግማት ዓቕማ ቻይና ኣዝዩ ድሩት እዩ። ነዚ ንምምካት ቻይና ካብ መጀመርታ 2000ታት ጀሚራ ሓያሎ ናይ ሓይሊ ፕሮጀክት ንብረታት ኣማዕቢላ እያ: ናይ ቻይና ናይ መጀመርታ መራኽብ ጽዕነት ነፈርቲ ኣብ 2012 ናብ ኣገልግሎት ኣትያ: ከምኡ ውን ብኒዩክለር ዝሰርሓ ናይ መጥቃዕትን ባሊስቲክ ሚሳይልን ሳብማሪናት ዓቢ መርከብ ሳብማሪን ኣለዎ ፣ ንኣብነት... ቻይና ኣብ ወሳኒ መስመራት ባሕሪ መርበብ ግዳማዊ ወተሃደራዊ ዝምድናታት እውን ኣጣይሻ ኣላ ።
ቻይና ኣብ ዝሓለፉ ዓሰርተታት ዓመታት ሓይሊ ኣየርኣ ዘመናዊ ኣብ ምግባር ዓብዪ ምዕባለ ኣመዝጊባ እያ፤ ከም ሱኮይ ሱ-30 ዝኣመሰላ ሩስያውያን ነፈርቲ ውግእ ካብ ምዕዳግ ብተወሳኺ ናይ ገዛእ ርእሳ ዘመናውያን ነፈርቲ ውግእ ብፍላይ ድማ ቸንግዱ ጄ-10 ን ጄ-20 ን ከምኡ’ውን ሸንያንግ ጄ-11 ፣ ጄ-15 ፣ ጄ-16 ን ጄ-31 ን እውን ኣፍርያ ነይራ . ቻይና ኣብ ምምዕባል ናይ ገዛእ ርእሳ ስዉር ነፈርትን ብዙሓት ሰብ ኣልቦ ነፈርቲን እውን ንጡፍ እያ ። ምዕባለታት ኣብ ኣየርን ባሕርን ዝኽሕድ ኣጽዋር ብዓይኒ ክልቲአን ጃፓንን ዋሽንግተንን ዞባዊ ስግኣታት ኣዕብዩ። ቻይና ነቲ ዝኣረገ ንብረት ሶቭየት ብዝተፈላለዩ ፍልልያት ናይ ዘመናዊ ዓይነት 99 ታንኪ ብምትካእን ንመርበብ ማእከል ዝገበረ ናይ ውግእ ዓቕሚ ንምዕባይን C3I ን C4Iን ስርዓታት ብምምሕያሽን ንደቀባት ሓይልታታ ኣሐዲሳቶ። ብተወሳኺ ቻይና ብዙሓት ምዕቡላት ስርዓታት ሚሳይላት ኣማዕቢላ ወይ ኣጥሪያ እያ፣ ንሳቶም ድማ ጸረ-ሳተላይት ሚሳይላት ፣ ክሩዝ ሚሳይላት፣ ከምኡ’ውን ብሳብማሪን ዝውንጨፉ ኒዩክለራዊ KABFs ብመሰረት መረዳእታ ኣህጉራዊ ትካል ምርምር ሰላም ስቶክሆልም፡ ቻይና ካብ 2010–14 ኣብ ዓለም ሳልሰይቲ ዝዓበየት ሰደድቲ ኣጽዋር እያ ነይራ፤ እዚ ድማ ካብቲ ካብ 2005-2009 ዝነበረ እዋን ብ143 ሚእታዊት ወሰኽ ከምዘርኣየ ይፍለጥ።
ቀንዲ ጽሑፋት: ቁጠባ ቻይና , ሕርሻ ኣብ ቻይና , ከምኡውን ዝርዝር ምምሕዳራዊ ምክፍፋላት ቻይና ብGDP
ቻይና ብስማዊ GDP ፣ ካልኣይቲ ዝዓበየት ቁጠባ ዓለም ኮይና ብናይ ምዕዳግ ሓይሊ ምዕሩይነት (PPP) ድማ ዝዓበየት ቁጠባ ዓለም እያ ። ክሳብ 2021 ቻይና ብስማዊ ውሽጣዊ ፍርያት ሃገር ኣስታት 18% ካብ ቁጠባ ዓለም እያ። ቻይና ሓንቲ ካብተን ብቕልጡፍ ዝዓበያ ዓበይቲ ቁጠባታት ዓለም እያ፣ ቁጠባዊ ዕብየት ብቐጻሊ ልዕሊ 6% ድሕሪ ምትእትታው ቁጠባዊ ጽገናታት ኣብ 1978 ።
ብመሰረት ባንኪ ዓለም፡ ውሽጣዊ ፍርያት ቻይና ካብ 150 ቢልዮን ዶላር ኣብ 1978 ናብ 17.73 ትሪልዮን ዶላር ኣብ 2021 ወሲኹ። ካብተን 500 ዝዓበያ ኩባንያታት ዓለምና
ቻይና ንመብዛሕትኡ ዝሓለፉ ክልተ ሽሕ ዓመታት ሓንቲ ካብተን ዓበይቲ ቁጠባታት ዓለም እያ ነይራ
ቻይና ኣብ 1978 ቁጠባዊ ጽገናታት ካብ ዝጅምር ኣትሒዛ፡ ኣዝዩ ብዙሕነት ዘለዎ ቁጠባን ኣብ ኣህጉራዊ ንግዲ ዓቢ ተዋሳኢትን ኮይና ኣላ። ተወዳዳርነት ዘለዎም ቀንዲ ዓውድታት ማኑፋክቸሪንግ፣ ችርቻሮ፣ ዕደና፣ ሓፂን፣ ዓለባ፣ መኪና፣ ምፍራይ ፀዓት፣ ሓምለዋይ ፀዓት፣ ባንኪ፣ ኤሌክትሮኒክስ፣ ቴሌኮሙኒኬሽን፣ ሪል እስቴት፣ ኢ-ኮሜርስን ቱሪዝምን እዮም። ሻንጋይ ፣ ሆንግ ኮንግን ሸንዘንን ብሓባር ኣብ ቻይና ካብ ዘለዋ ዓሰርተ ዓበይቲ ዕዳጋታት ኣክስዮን ኣለወን፣ ክሳብ ጥቅምቲ 2020 ልዕሊ 15.9 ትሪልዮን ዶላር ዕዳጋ ካፒታላይዜሽን ኣለወን። [ ቻይና ኣብ ዓለም ካብ ዘለዋ ዓሰርተ ተወዳደርቲ ፋይናንሳዊ ማእከላት ኣርባዕተ ኣለዋ፣ ሻንጋይ ፣ ሆንግ ኮንግ ፣ ቤጂንግን ሸንዘንን ፣ ካብ ዝኾነት ሃገራት ንላዕሊ ኣብ 2020 ዓለማዊ ፋይናንሳዊ ማእከላት መዐቀኒ ። ብመሰረት ጸብጻብ ኦክስፎርድ ኢኮኖሚክስ፡ ክሳብ 2035፡ ኣርባዕተ ከተማታት ቻይና፡ ሻንጋይ፡ ቤጂንግ ፡ ጉዋንዝሆን ሸንዘንን ብመንጽር ስማዊ ውሽጣዊ ፍርያት ሃገር ካብተን ዓሰርተ ዝዓበያ ከተማታት ዓለም ክኾና ምዃነን ይግመት።
ህዝባዊት ሪፓብሊክ ቻይና ኣብ 1949 ካብ እትምስረት ክሳብ መወዳእታ 1978 ብቅዲ ሕብረት ሶቭየት ብማእከላይ ትልሚ ዝተወጠነ ቁጠባ እያ ነይራ ። ድሕሪ ሞት ማኦ ኣብ 1976ን ምዝዛም ባህላዊ ሰውራን ፡ ሓድሽ መሪሕነት ቻይና ምስ ደንግ ሻኦፒንግ ቁጠባ ክጽግንን ናብ ዝያዳ ዕዳጋ ዝቐንዐ ዝተሓዋወሰ ቁጠባ ኣብ ትሕቲ ሓደ ሰልፊ ምሕደራ ክሰጋገርን ጀሚሩ። ሕርሻዊ ምትእኽኻብ ተሰሪዙ መሬት ሕርሻ ናብ ውልቀ ሰብ ክቕየር ተገይሩ፤ ንግዲ ወጻኢ ሓድሽን ኣገዳሲን ትኹረት ብምዃኑ ፍሉያት ቁጠባዊ ዞባታት ንኽምስረቱ ምኽንያት ኮይኑ ። ብቕዓት ዘይብለን ናይ መንግስቲ ኩባንያታት ዳግመ ውደባ ተገይረን፤ እተን ዘይረብሓ ዝነበራ ምሉእ ብምሉእ ተዓጽየን፣ ውጽኢቱ ድማ ብዙሓት ስራሕ ስኢነን። ናይ ሕጂ ቻይና ብቐንዱ ኣብ ዋንነት ውልቃዊ ንብረት ዝተመስረተት ቁጠባ ዕዳጋ ምዃና ትልለ ን ሓንቲ ካብተን ፍሉጣት ኣብነታት መንግስታዊ ርእሰማላውነት እያ ። መንግስቲ ክሳብ ሕጂ ስትራተጂካዊ "ዓንዲ" ጽላታት ከም ምፍራይ ጸዓትን ከቢድ ኢንዱስትሪን ይዕብለል ኣሎ ፣ እንተኾነ ግን ኣብ ውልቃዊ ትካላት ዓቢ ወሰኽ ተራእዩ እዩ፣ ክሳብ 2008 ኣስታት 30 ሚልዮን ናይ ብሕቲ ትካላት ተመዝጊበን።
ቻይና ኣብ 1978 ቁጠባዊ ምልጋስ ካብ ዝጅምር ኣትሒዛ ፡ ካብተን ብቕልጡፍ ዝዓብያ ቁጠባታት ዓለም እያ ብዓቢኡ ኣብ ወፍርን ብሰደድ ዝምራሕ ዕብየትን ትምርኮስ ። ብመሰረት IMF፡ ቻይና ኣብ መንጎ 2001ን 2010ን ዝነበረ ማእከላይ ዓመታዊ ዕቤት GDP 10.5% እዩ ነይሩ። ኣብ መንጎ 2007ን 2011ን ቁጠባዊ ዕብየት ቻይና ማዕረ ድምር ዕብየት ኩለን ኣባል ሃገራት G7 እዩ ነይሩ። ብመሰረት ኣብ ለካቲት 2011 ብሲቲግሩፕ ዝተዳለወ ዓለምለኻዊ ዕብየት ጀነሬተራት ኢንዴክስ ቻይና ኣዝዩ ልዑል ናይ ዕብየት ገምጋም ኣለዋ። ልዑል ኣፍራይነታ፡ ትሑት ወጻኢታት ጉልበትን ብመጠኑ ጽቡቕ ትሕተ ቅርጽን ኩሎም ቻይና ኣብ ጽላት ማኑፋክቸሪንግ ዓለምለኻዊ መራሒት ክትከውን ኣኽኢልዋ እዩ። እዚ እናሃለወ ቻይና ብመንጽር ሃልኪ ጸዓት ጸዓት ዝሓትትን ጸዓት ዘይውሕድን ቁጠባ እውን እያ። ኣብ 2010 ቻይና ዝዓበየት ተጠቃሚት ጸዓት ዓለም ኮይና ፣ 70% ናይ ጸዓት ድሌታታ ከሰል ብምንዳድ እያ እተማልእ፣ ኣብ መስከረም 2013 ድማ ንኣሜሪካ በሊጻ ኣብ ዓለም ዝዓበየት ኣምጻኢት ነዳዲ ኮይና። ቻይና ኣብ መጀመርታ 2010ታት ዝነበረ ቁጠባዊ ዕብየት፤ ብሰንኪ ውሽጣዊ ጸገማት ልቓሕ፡ ምድኻም ኣህጉራዊ ጠለብ ሰደድ ቻይና፡ ከምኡ’ውን ምብስባስ ዓለማዊ ቁጠባ፡ ምዝሕሓል ጀሚሩ።
ኣብ ዓውዲ ኦንላይን፡ ኢንዱስትሪ ኢ-ኮሜርስ ቻይና ካብቲ ኣብ ሕብረት ኤውሮጳን ኣመሪካን ዘሎ ብዝቐስጠፈ ዕቤት ኣርእዩ’ኳ እንተነበረ፡ ካብ 2009 ጀሚሩ ግን ርኡይ ምዕባለታት ተራእዩ። ብመሰረት ጸብጻብ ክረዲት ስዊስ ፡ ጠቕላላ ዋጋ ናይ ኦንላይን ትራንዛክሽን ኣብ ቻይና ካብቲ ኣብ 2008 ዝነበረ ንእሽቶ ስፍሓት ናብ ዳርጋ 4 ትሪልዮን ዩዋን (660 ቢልዮን ዶላር ኣመሪካ) ኣብ 2012 ዓብዩ። ኣብ ቻይና ኣብ ዕዳጋ ክፍሊት ብኢንተርነት ዝዓብለላ ኩባንያታት ኣሊፓይ ፣ ተንፔይን ቻይና ዩኒዮንፔይን እየን ።
ቻይና ኣባል ውድብ ንግዲ ዓለም ኮይና፡ ኣብ ዓለም ዝዓበየት ንግዳዊት ሓይሊ ኮይና፡ ክሳብ 2012 ጠቕላላ ኣህጉራዊ ንግዳዊ ዋጋ 3.87 ትሪልዮን ዶላር ኣመሪካ እዩ። ኣብ መወዳእታ 2010 ዕቑር ሸርፊ ወጻኢ 2.85 ትሪልዮን ዶላር ኣመሪካ በጺሑ፤ እዚ ድማ ካብቲ ዝሓለፈ ዓመት ብ18.7% ወሰኽ ዝውክል ኮይኑ፡ ኣብ ዓለም እቲ ዝዓበየ ዕቑር ሃብቲ ኮይኑ ኣሎ። ኣብ ዓለም ዝዓበየ ተቐባሊ ውሽጣዊ ቀጥታዊ ወፍሪ ኮይኑ ፡ ኣብ 2012 253 ቢልዮን ዶላር ኣመሪካ ዝግመት ናይ ውሽጢ ቀጥታዊ ወፍሪ ወጻኢ (FDI) ረኺቡ። ኣብ 2014 ቻይና ካልኣይቲ ዝዓበየት ተቐባሊት ሓዋላ ዓለም ኮይና፡ 64 ቢልዮን ዶላር ኣመሪካ ዝግመት ሓዋላ ኣታዊ ረኺባ። ቻይና ኣብ ወጻኢ ሃገራት እውን ወፍሪ ትገብር፤ ብዘይካ’ቲ ብቻይናውያን ኩባንያታት ንብዙሓት ዓበይቲ ናይ ወጻኢ ትካላት ምውሳድ ኣብ 2009 ቻይና 1.6 ትሪልዮን ዶላር ኣመሪካ ዝግመት ዋሕስ ኣመሪካ ሒዛ ነበረት ፣ ከምኡ’ውን ዝዓበየ ወናኒት ሃገራዊ ዕዳ ኣመሪካ ኮይና ልዕሊ 1.16 ትሪልዮን ዶላር ኣመሪካ ዝግመት ቦንድ ካዝና ኣመሪካ ሒዛ ነበረት ። ቻይና ትሑት ዋጋ ዘለዎ ሸርፊ ምስ ካልኦት ዓበይቲ ቁጠባታት ምትፍናን ፈጢሩ እዩ፣ ብተወሳኺ ብዓቢ ምፍራይ ናይ ሓሶት ፍርያት ብዙሕ ተነቒፋ እያ። ብመሰረት ኣማኻሪ ትካል ማኪንዚ ፣ ጠቕላላ ዘይተኸፍለ ዕዳ ኣብ ቻይና ካብ 7.4 ትሪልዮን ዶላር ኣሜሪካ ኣብ 2007 ናብ 28.2 ትሪልዮን ዶላር ኣሜሪካ ኣብ 2014 ወሲኹ፤ እዚ ድማ 228% ካብ ውሽጣዊ ፍርያት ቻይና ይገብሮ። ኣብ 2017፡ ኢንስቲትዩት ኣህጉራዊ ፋይናንስ፡ ዕዳ ቻይና ናብ 304% ካብ ውሽጣዊ ፍርያት ሃገር ከምዝዓበየ ሓሳብ ኣቕሪቡ።
| ንጽጽር ናይ 2014 ስማዊ GDP ናይ ዓበይቲ ቁጠባታት ብUS$ ቢልዮን ( IMF ) |
ቻይና ኣብ 2009 ኣብ ዓለምለኻዊ መዐቀኒ ተወዳዳርነት መበል 29 ደረጃ ሒዛ ፤ ኣብ 2011 ኣብ መዐቀኒ ቁጠባዊ ናጽነት ግን ካብ 179 ሃገራት መበል 136 ጥራይ እያ ተሰሪዓ ። ፎርቹን ኣብ 2020 ዝተሓትመ ዝርዝር ዓለምለኻዊ 500 ዓበይቲ ኩባንያታት 124 ቻይናውያን ኩባንያታት ኣለዋ ፤ ጠቕላላ ድምር እቶት ናይዘን ቻይናውያን ኩባንያታት 5.8 ትሪልዮን ዶላር ኣመሪካ እዩ። ኣብ ተመሳሳሊ ዓመት ፣ ፎርብስ ካብተን ዓሰርተ ዓበይቲ ብህዝቢ ዝንገዳ ኩባንያታት ዓለምና እተን ሓሙሽተ ቻይናውያን ምዃነን ጸብጺቡ፤ ካብዚኦም እቲ ብጠቕላላ ንብረት ዝዓበየ ባንክ ዓለም ዝኾነ ኢንዱስትርያውን ንግዳውን ባንክ ቻይና ይርከብዎም ።
ቀንዲ ጽሑፍ ፡ ዘይምዕሩይነት እቶት ኣብ ቻይና
"ማእከላይ ደርቢ" ዓመታዊ ኣታዊኦም ካብ 10,000-60,000 ዶላር ኣሜሪካ ዝበጽሕ ውልቀሰባት ዘጠቓልል እንተኾይኑ፡ ኣብ ቻይና ዝርከብ ማእከላይ ደርቢ ኣብ 2012 ናብ ልዕሊ 300 ሚልዮን ወሲኹ። ብመሰረት ጸብጻብ ሁሩን ፡ ቁጽሪ ቢልዮነራት ዶላር ኣመሪካ ኣብ ቻይና ካብ 130 ኣብ 2009 ናብ 251 ኣብ 2012 ወሲኹ፤ በዚ ድማ ቻይና ኣብ ዓለም ብብዝሒ ቢልዮነራት ካልኣይቲ ኮይና ኣላ። ዋጋ ውሽጣዊ ዕዳጋ ችርቻሮ ቻይና ኣብ 2012 ልዕሊ 20 ትሪልዮን ዩዋን (3.2 ትሪልዮን ዶላር ኣመሪካ) እዩ ነይሩ፣ ከምኡ’ውን ክሳብ 2013 ዓመታዊ ብ12% ይዓቢ ነይሩ፤ ዕዳጋ ምቾት ኣቑሑት እታ ሃገር ኣዝዩ ዝማዕበለ ኮይኑ 27.5% ካብ ዓለማዊ ብጽሒት ይሕዝ። ይኹን እምበር፡ ኣብ ዝሓለፈ ዓመታት ኣብ ቻይና ቅልጡፍ ቁጠባዊ ዕብየት ንኸቢድ ዝቕባበ ዋጋታት ተጠቀምቲ ኣበርክቶ ገይሩ እዩ፣ በዚ ድማ ንዝዓበየ መንግስታዊ ምቁጽጻር ቦታ ሂቡ። ኣብ ቻይና ዓቢ ዘይምዕሩይነት እቶት ኣሎ፤ እዚ ብፍላይ ኣብ ዝሓለፈ ዓሰርተታት ዓመታት ወሲኹ እዩ። ኣብ 2012፡ ወግዓዊ ናይ ቻይና ጂኒ ኮፊሸንት 0.474 እዩ። ብመሰረት መጽናዕቲ ሳውዝዌስት ዩኒቨርሲቲ ፋይናንስን ቁጠባን ፡ ቻይና ጂኒ ኮፊሸንት ብሓቂ ኣብ 2012 0.61 በጺሑ፤ እቶም ዝሃብተሙ 1% ቻይናውያን ልዕሊ 25% ናይቲ ኣብ ቻይና ዝነበረ ሃብቲ ይውንኑ ነይሮም።
ቀንዲ ጽሑፍ ፡ ኣህጉራዊ ምትእትታው ረንሚንቢ
ድሕሪ’ቲ ኣብ 2008 ዘጋጠመ ዓለማዊ ፋይናንሳዊ ቅልውላው፡ ቻይና ኣብ ዶላር ኣመሪካ ዘለዋ ጽግዕተኛነትን ድኽመት ኣህጉራዊ ስርዓተ ገንዘብን ተገንዚባ። መስርሕ ኣህጉራዊ ምትእስሳር RMB ኣብ 2009 ምስ ምምስራት ዕዳጋ ዲም ሳም ቦንድን ምስፍሕፋሕ ስግረ-ዶባዊ ንግዲ RMB ምፍታሕ ፈተነ ፕሮጀክትን ተቀላጢፉ፣ እዚ ድማ ኣብ ወጻኢ ሃገራት ዝርከቡ ናይ RMB ፈሳሲ ፑል ንምቛም ዝሕግዝ ዝነበረ እዩ። ኣብ ሕዳር 2010 ሩስያ ምስ ቻይና ኣብ እትገብሮ ክልተኣዊ ንግዲ ንቻይናዊ ረንሚንቢ ክትጥቀመሉ ጀሚራ ። ብድሕሪ እዚ ረንሚንቢ ምስ ጃፓን ፣ ኣውስትራልያ ፣ ሲንጋፖር ፣ ዓባይ ብሪጣንያ ፣ ከምኡ’ውን ካናዳ ኣብ ክልተኣዊ ንግዲ ክውዕል ጀመረ ። ኣብ 2013 ሬንሚንቢ ብሰንኪ ቅልጡፍ ኣህጉራዊ ምትእስሳራ ኣብ ዓለም ብብዝሒ ዝንገድ ባጤራ ሻሙናይ ደረጃ ኮይና።
ቀንዲ ጽሑፋት ፡ ሳይንስን ቴክኖሎጅን ኣብ ቻይናን መደብ ህዋ ቻይናን ።
ቻይና ኣብ ሓደ እዋን ክሳብ ስርወ መንግስቲ ሚንግ ብሳይንስን ቴክኖሎጅን መራሒት ዓለም እያ ነይራ ። ጥንታውያን ርኽበታትን ምህዞታትን ቻይናውያን ከም ወረቐት ፡ ሕትመት ፡ ኮምፓስን ባሩድ (" The Four Great Inventions ") መጀመርታ ናብ ኤስያ ድሕሪኡ ድማ ናብ ኤውሮጳ ተዘርጊሑ ። እቶም ቀዳሞት ኣሉታዊ ቁጽርታት ዝጥቀሙ ክኢላታት ስነ-ሕሳብ ቻይናውያን እዮም። ይኹን እምበር ኣብ መበል 17 ክፍለ ዘመን ምዕራባዊ ዓለም ብሳይንሳውን ቴክኖሎጂካውን ምዕባለ ንቻይና በሊጻታ ነይራ። ምኽንያታት ናይዚ ዓቢ ምፍልላይ ክሳብ ሕጂ ኣብ ክትዕ ይርከብ።
ኣብ መበል 19 ክፍለ ዘመን ብተደጋጋሚ ወተሃደራዊ ስዕረት ምዕራባውያን ሃገራት ስዒቡ፡ ቻይናውያን ተሃድሶ ከም ኣካል ናይቲ ርእሰ-ምሕያል ምንቅስቓስ ዘመናዊ ሳይንስን ቴክኖሎጅን ከስፋሕፍሑ ጀመሩ . ኮሚኒስት ኣብ 1949 ናብ ስልጣን ምስ መጹ፤ ሳይንስን ቴክኖሎጅን ኣብ ሞዴል ሕብረት ሶቭየት ተመርኲስካ ንምቁጽጻር ፈተነታት ተኻይዱ ፣ ኣብዚ ሞዴል ’ ውን ሳይንሳዊ ምርምር ኣካል ማእከላይ ውጥን እዩ ነይሩ ። ድሕሪ ሞት ማኦ ኣብ 1976፡ ሳይንስን ቴክኖሎጅን ሓደ ካብቶም ኣርባዕተ ዘመናዊ ምግባር ምዃኑ ተለልዩ ኣብ ትሕቲ ጽልዋ ሶቭየት ዝነበረ ኣካዳሚያዊ ስርዓት ድማ ምስ ግዜ ተሃድሶ።
ባህላዊ ሰውራ ካብ ዝውዳእ ጀሚሩ ቻይና ኣብ ሳይንሳዊ ምርምር ብዙሕ ወፍሪ ገይራ፤ ቻይና ኣብ 2020 ኣስታት 2.4% ካብ ውሽጣዊ ፍርያት ሃገር ኣብ ምርምርን ምዕባለን ኣውጺኣቶ፡ እዚ ድማ ብወግዒ ኣስታት $377.8 ቢልዮን ዶላር እዩ።
ብመሰረት ዓለማዊ ኣእምሮኣዊ ንብረት መርኣይታት ቻይና ኣብ 2018ን 2019ን ካብ ኣሜሪካ ዝበዝሐ መመልከቲታት ከምዝረኸበትን፡ ኣብ 2021 ድማ ኣብ ሰደድ ፓተንት፡ ዩቲሊቲ ሞዴላት፡ ምልክታት ንግዲ፡ ኢንዱስትርያዊ ዲዛይንን ፈጠራዊ ፍርያትን ብዓለም ደረጃ ቀዳመይቲ ኮይና ተሰሪዓ።
ኣብ 2022 ኣብ ዓለምለኻዊ መዐቀኒ ምህዞ መበል 11 ደረጃ ዝሓዘ ኮይኑ፡ ካብቲ ኣብ 2013 ዝነበረ መበል 35 ደረጃ ርኡይ ምምሕያሽ ኣርእዩ።
ኣብ ቻይና ዝተወልዱ ሳይንቲስት 4 ግዜ ሽልማት ኖቤል ፊዚክስ ፣ ሽልማት ኖቤል ኬሚስትሪ ሓንሳብ፣ ሽልማት ኖቤል ፊዚዮሎጂ ወይ ሕክምና ድማ ሓደ ግዜ ክዕወቱ እንከለዉ መብዛሕትኦም እዞም ሳይንቲስት ግን ሽልማት ኖቤል ዝረኸቡ መጽናዕቶም ኣብ ምዕራባውያን ሃገራት ኣካይዶም።
ቻይና ኣብ ሳይንስ፣ ሒሳብን ምህንድስናን ብምትኳር ስርዓተ ትምህርታ ተማዕብል ኣላ ። ኣብ 2009 ኣብ ቻይና ልዕሊ 10 ሽሕ ተማሃሮ ፒኤችዲ መሃንድሳትን ክሳብ 500 ሽሕ ተምሃሮ ቢኤስሲን ተመሪቖም። እዚ ድማ ካብ ዝኾነት ሃገራት ዓለም ዝለዓለ እዩ። ቻይና ኣብ ዓለም ካልኣይቲ ዝዓበየት ኣሕታሚት ሳይንሳዊ ጽሑፋት እውን እያ፤ ኣብ 2010 ጥራይ፡ ኣብ ፍሉጣት ኣህጉራውያን ሳይንሳዊ መጽሔታት 5,200 ጽሑፋት ምሕታም ሓዊሱ ኣስታት 121,500 ሳይንሳዊ ጽሑፋት ኣሕቲማ። ከም በዓል ሁዋዌን ሌኖቮን ዝኣመሰሉ ቻይናውያን ኩባንያታት ቴክኖሎጂ ኣብ ቴሌኮሙኒኬሽንን ውልቃዊ ኮምፒዩተራትን መራሕቲ ዓለም ኮይኖም ኣለዉ፤ ኣብ ቻይና ዝተማዕበሉ ሱፐርኮምፒዩተራት እውን ብቐጻሊ ኣብ ዓለም ካብ ዘለዋ ሓያላት ኮምፒዩተራት ይስርዓ ። ቻይና ውን ኣጠቓቕማ ኢንዱስትርያዊ ሮቦታት ትሰርሕ ኣላ ; ኣብ መንጎ 2008ን 2011ን ኣብ ፋብሪካታት ቻይና ብዙሕ ዕላማ ዘለዎም ሮቦታት ምትካል ብ136 ሚእታዊት ወሰኽ ኣርእዩ።
መደብ ህዋ ቻይና ኣብ 1958 ብገለ ምትሕልላፍ ቴክኖሎጂ ካብ ሕብረት ሶቭየት እዩ ጀሚሩ።
ቻይና ኣብ ዓለም ካብ ዘለዋ ኣድማዒ መደባት ህዋ ሓንቲ እያ ፣ እዚ ድማ ምንጪ ዓቢ ሃገራዊ ሓበን እዩ። ኣብ 1970 ቻይና " ዶንግ ፋንግ ሆንግ I " ዝብል ስም ናይ መጀመርታ ሳተላይታ ኣውሪዳ ። በዚ ድማ ናይ ገዛእ ርእሳ ሳተላይት ብናጻ ዝውንጨፍ ሓምሻይ ሃገር ኮይና።
ኣብ 2003 ቻይና ብናይ Yang Liwei 's Shenzhou 5 በረራ ህዋ ብናጻ ንደቂ ሰባት ናብ ጠፈር ዝሰደደት ሳልሰይቲ ሃገር ዓለም ኮይና ። ክሳብ 2022፡ ክልተ ደቂ ኣንስትዮ ዝርከብዎም ዓሰርተ ሽዱሽተ ዜጋታት ቻይና፡ ወፍሪ ህዋ ዛዚሞም።
ቻይና ኣብ 2011 ኣብ መጀመርታ 2020ታት ንፈለማ እዋን ኣብ መደበር ጠፈር ዝፈተነላ መደበር ጠፈር ቲያንጎንግ 1 ከም ቀዳማይ ምዕራፍ ፕሮጀክት ጀሚራቶ ።
ኣብ 2013 ቻይናዊት ሮቦት ሮቨር ዩቱ ከም ኣካል ተልእኾ ቻንግ 3 ኣብ ልዕሊ ወርሒ ብዓወት ዓሊባ።
ኣብ 2019 ቻይና ንመጀመርታ ግዜ ንመመርመሪ ቻንግ 4 ኣብ ርሑቕ ሸነኽ ወርሒ ዘዕረፈት ሃገር ኮይና ።
ኣብ 2020 ቻንግ 5 ናሙናታት ወርሒ ናብ መሬት ብዓወት ብምምላስ ቻይና ድሕሪ ኣሜሪካን ሕብረት ሶቭየትን ሳልሰይቲ ናጻ ሃገር ኮይና። ኣብ 2021 ቻይና ኣብ ታሪኽ ድሕሪ ኣሜሪካ ካልኣይቲ ሃገር ኮይና ብናጻ መንገዲ ሮቨር (ዙሮንግ) ኣብ ማርስ ዘዕረፈት ሃገር ኮይና ። ቻይና ሞዱላር መደበራ ህዋ ቲያንጎንግ ኣብ ትሑት ምድሪቤት ብ3 ሕዳር 2022 ዛዚማቶ ። ብዕለት 29 ሕዳር 2022 ቻይና ኣብ ቲያንጎንግ ንፈለማ እዋን ኣብ ምድሪቤት ዝነበሩ ሰራሕተኛታት ምትሕልላፍ ኣካይዳ።
ቀንዲ ጽሑፍ ፡ ቴሌኮሙኒኬሽን ኣብ ቻይና
ቻይና ኣብዚ ሕጂ እዋን ካብ ዝኾነት ሃገር ኣብ ምድሪ ዝበዝሐ ተጠቃሚ ሞባይል ኣለዋ ; ክሳብ ለካቲት 2012 ኣብ ቻይና ልዕሊ 1 ቢልዮን ተጠቀምቲ ሞባይል ኣለዉ። ብተወሳኺ ኣብ ዓለም ዝለዓለ ቁጽሪ ተጠቀምቲ ኢንተርነትን ብሮድባንድን ኣለዋ ፤ ክሳብ 2016 ኣብ ቻይና 688 ሚልዮን ተጠቀምቲ ኢንተርነት ነይሮም፡ እዚ ድማ ፍርቂ ህዝቢ እታ ሃገር እዩ። ሃገራዊ ማእከላይ ፍጥነት ምትእስሳር ብሮድባንድ 9.46 Mbit/second እዩ፣ እዚ ማለት ቻይና ብፍጥነት ኢንተርነት ኣብ ዓለም መበል 91 ደረጃ ትስራዕ። ክሳብ ሓምለ 2013 ቻይና 24% ካብተን ምስ ኢንተርነት ዝተኣሳሰራ ተሽከርከርቲ ዓለም ተአንግድ። ካብ 2011 ጀሚሩ ቻይና ዝበዝሐ ዝተተኽለ ናይ ቴሌኮሙኒኬሽን ባንድዊድ ዘለዋ ሃገር ኮይና ኣላ። ቻይና ካብታ ብመንጽር ዝተተኽለ ናይ ቴሌኮሙኒኬሽን ባንድዊድ ታሪኻዊት መራሒት ኣሜሪካ ብዕጽፊ ዝዓቢ ሃገራዊ ዓቕሚ ባንድዊድ ተአንግድ (ቻይና: 29%, ኣሜሪካ: 13% ብመንጽር ዓለማዊ ጠቕላላ)።
ቻይና ቴሌኮምን ቻይና ዩኒኮምን ፡ እተን ክልተ ዝዓበያ ኣቕረብቲ ብሮድባንድ ዓለም ፡ ካብ ኩሉ ኣብ ዓለምና ብሮድባንድ ምዝገባ 20% ይሕዛ። ቻይና ቴሌኮም ጥራይ ንልዕሊ 50 ሚልዮን ተጠቀምቲ ብሮድባንድ ከገልግል እንከሎ፡ ቻይና ዩኒኮም ድማ ልዕሊ 40 ሚልዮን ተጠቀምቲ ኣለዋ። ብዙሓት ቻይናውያን ኩባንያታት ቴሌኮሙኒኬሽን ብፍላይ ድማ ሁዋዌን ZTE ን ንወተሃደራዊ ሓይሊ ቻይና ወኪሎም ይስልዩ ተባሂሎም ተኸሲሶም ኣለዉ።
ቻይና " ቤይዱ " ብዝብል ስም ናይ ባዕላ ዓለማዊ ስርዓተ ምምራሕ ሳተላይት ትሰርሕ ኣላ ፤ እዚ ስርዓት እዚ ኣብ መላእ ኤስያ ንግዳዊ ኣገልግሎት ምምራሕ ምጉዓዝ ኣብ 2012 ክህብ ጀሚሩ፣ ኣብ 2020 ዓለምለኻዊ ሽፋን ንምሃብ መደባት ኣለዎ።
ቀንዲ ጽሑፍ ፡ መጓዓዝያ ኣብ ቻይና
ካብ መወዳእታ 1990ታት ጀሚሩ፡ መርበብ ሃገራዊ ጽርግያታትን ቅልጡፍ ጽርግያታትን ብምቛም፡ ሃገራዊ መርበብ ጽርግያታት ቻይና ኣዝዩ ተሰፊሑ ። ኣብ 2011 ኣብ ቻይና ዝርከቡ ጽርግያታት ብድምር 85,000 ኪ.ሜ ኮይኑ ፡ ኣብ ዓለም እቲ ዝነውሐ ስርዓተ ጽርግያታት ኮይኑ ኣሎ ። ኣብ 1991፡ ነቲ ቀንዲ መስመር ናይቲ ነታ ሃገር ኣብ ሰሜንን ደቡብን ዝኸፋፍል ሩባ ያንግዘ ዝሰግሩ ሽዱሽተ ድልድላት ጥራይ ነይሮም ፡ ክሳብ ጥቅምቲ 2014 ግን ቁጽሪ ከምዚኦም ዝኣመሰሉ ድልድላትን ታንከራትን ናብ 81 ወሲኹ።
ቻይና ብመሸጣን ምፍራይን መካይን ንኣሜሪካ በሊጻ ኣብ ዓለም ዝዓበየ ዕዳጋ መካይን ኮይና ኣላ። ኣብ 2009 ዓ.ም መሸጣ መካይን ልዕሊ 13.6 ሚልዮን፤ እዚ ቁጽሪ ኣብ 2020 ክሳብ 40 ሚልዮን ክበጽሕ ትጽቢት ይግበር። ዓቢ ወሰኽ ሓደጋታት ትራፊክ ጎናዊ ሳዕቤን ናይቲ ኣብ ቻይና ዝረአ ዘሎ ቅልጡፍ ዕብየት መርበብ ጽርግያታት እዩ፤ ድኹም ኣተገባብራ ሕግታት ትራፊክ ከም ሓደ ክኸውን ዝኽእል ጠንቂ ተሓቢሩ ኣሎ - ብግምት 62,000 ቻይናውያን ኣብ 2011 ብሓደጋ ትራፊክ ሞይቶም። ዋላ እኳ ዝርገሐ መካይን እናወሰኸ ይኸይድ እንተሃለወ፡ ብሽክለታታት ገና ኣብ ከተማታት ልሙድ መጓዓዝያ እየን፤ ክሳብ 2012 ኣብ ቻይና ኣስታት 470 ሚልዮን ብሽክለታታት ኣለዋ።
ኣብ ቻይና ዝርከቡ መስመራት ባቡር ብመንግስቲ ዝውነኑ እዮም ። ዋላ እኳ 6% ጥራይ ካብ መስመራት ባቡር ዓለም እንተሃለወ፡ ርብዒ ካብ መጠን ትራፊክ ባቡር ዓለም ኣብ ልዕሊኦም ስለዝሓልፍ፡ ሓደ ካብቶም ኣብ ዓለምና ዝበዝሑ ጽዑቓት ስርዓታት ባቡር ይገብሮ . ክሳብ 2013፡ መስመራት ባቡር ቻይና ብድምር 103,144 ኪ.ሜ ንውሓት ነይርዎ፡ እዚ ድማ ኣብ ዓለም ሳልሳይ ዝነውሐ ባቡር ይገብሮ ። እቲ መርበብ ባቡር ብዘይካ ማካው ብኹለን ኣውራጃታትን ግዝኣታትን ኣብ ትሕቲ ምሕደራ ህዝባዊት ሪፓብሊክ ቻይና ይሓልፍ ። ብፍላይ ኣብ በዓል ሓድሽ ዓመት ቻይና ፡ ኣብ ዓለም እቲ ዝዓበየ ዓመታዊ ስደት ደቂ ሰባት ኣብ ዝፍጸመሉ እዋን ፡ ስርዓተ ባቡር ብሰንኪ ጠለብ ልዑል ጽቕጥቕጥ ደቂ ሰባት ይቃላዕ። ኣብ 2013፡ መንገዲ ባቡር ቻይና 2.106 ቢልዮን ናይ ተጓዓዝቲ መገሻታት ፈጺሙ፡ 1,059.56 ናይ ተሳፈርቲ ኪሎሜተር ኣፍርዩ፡ ብተወሳኺ 3.967 ቢልዮን ቶን ጽዕነት ጽዕነት ተሰኪሙ፡ 2,917.4 ቢልዮን ናይ ጽዕነት ቶን ኪሎሜተር ኣፍርዩ።
ኣብ መጀመርታ 2000ታት ኣብ ቻይና ህንጸት ፍጥነት ዘለዎም መስመራት ባቡር ተጀሚሩ፡ ሎሚ ድማ ኣብ ቻይና ልዕሊ 19,000 ኪሎሜተር ዝቑመቱ ፍጥነት ዘለዎም መስመራት ባቡር ኣለዉ፡ እዚ ማለት ኣብ ካልኦት ሃገራት ዝርከብ ጠቕላላ ንውሓት ፍጥነት ዘለዎ መስመር ባቡር ከይተረፈ እዩ። ካብቲ ኣብ ቻይና ዝርከብ ፍጥነት ዘለዎ መስመር ባቡር ንውሓት ንታሕቲ ምዃኑ’ዩ። በዚ ኸኣ ኣብ ዓለም እቲ ዝነውሐ ፍጥነት ዘለዎ መርበብ ባቡር ኣለዎ። ብተወሳኺ ኣብ ዓለም እቲ ዝበዝሐ ጽዑቕ ፍጥነት ዘለዎ ስርዓተ ባቡር ኮይኑ፡ ኣብ ዓመት 1.1 ቢልዮን መገሻታት ይፍጽም። ኣብ ዓለም እቲ ዝነውሐ ፍጥነት ዘለዎ መስመር ባቡር ቤጂንግ-ጉዋንኮ-ሸንዘን ፍጥነት ዘለዎ ባቡርን ኣብ ልዕሊ ሰለስተ ካብቶም ዝነውሑ ድልድላት ዓለም ዝሓልፍ ፍጥነት ዘለዎ ባቡር ቤጂንግ-ሻንዘንን ኣብቲ ልዑል ፍጥነት ይካተቱ -ፍጥነት ዘለዎ መርበብ ባቡር። ንውሓት ናይቲ ፍጥነት ዘለዎ መርበብ ባቡር ክሳብ 2020 ኣስታት 16,000 ኪ.ሜ ክበጽሕ ትጽቢት ይግበር። ኣብ ሰዓት 431 ኪ.ሜ ፍጥነት ዝበጽሕ ሻንጋይ ማግለቭ ባቡር ኣብ ዓለም እቲ ዝቐልጠፈ ንግዳዊ ኣገልግሎት ባቡር እዩ።
ካብ 2000 ጀሚሩ ኣብ ከተማታት ቻይና ምስ ግዜ ዝያዳ መርበባት ሜትሮ ይምስረቱ ኣለዉ። ክሳብ ጥሪ 2016፡ 26 ከተማታት ቻይና ስርሒታዊ ስርዓታት ሜትሮ ክህልወን እንከሎ፡ ካልኦት 39 ከተማታት ድማ ስርዓታት ሜትሮ ንምትካል መደብ ኣውጺአን ነይረን፤ ብዙሓት ካብዚኦም ኣብ 2020 ንኣገልግሎት ድሉዋት ክኾኑ መደብ ተታሒዙ ኣሎ። ሻንጋይ ሜትሮ ፣ ቤጂንግ ሜትሮ ፣ ጉዋንዝሆው ሜትሮ ፣ ሆንግ ኮንግ ኤምቲኣርን ሸንዘን ሜትሮን ፤ ኩሎም ኣብ ዓለምና ካብቶም ዝነውሑን ጽዑቓትን ስርዓታት ሜትሮ እዮም።
ኣብ 2012 ኣብ ቻይና 182 ንግዳዊ መዓርፎ ነፈርቲ ነይረን ። ኣብ 2013 ኣብ መላእ ዓለም ካብ ዝህነጹ ዝነበሩ መዓርፎ ነፈርቲ ልዕሊ ክልተ ሲሶ ኣብ ቻይና ኮይኖም፡ ክሳብ 2015 82 ሓደስቲ መዓርፎ ነፈርቲ ክኽፈቱ መደብ ተታሒዙ ኣሎ፤ ብተወሳኺ ፡ ኩባንያ ቦይንግ ኣብ ቻይና ዘለዎ ንጡፍ ንግዳዊ ነፈርቲ ካብ 1,910 ኣብ 2011 ናብ 5,980 ኣብ 2031 ክዓቢ ትጽቢት ኣለዎ። ምስ ዕብየት ሲቪል ኣቬሽን ኣብ ቻይና ፡ ዓበይቲ መዓርፎ ነፈርቲ ቻይና ካብቶም ዝበዝሑ ጽዑቓት መዓርፎ ነፈርቲ ዓለም ኮይኖም ኣለዉ። ኣብ 2013 ኣህጉራዊ መዓርፎ ነፈርቲ ርእሰ ከተማ ቤጂንግ ብመንጽር ትራፊክ ተጓዓዝቲ ኣብ ዓለም ካልኣይ ዝበዝሐ ጽዑቕ መዓርፎ ነፈርቲ እዩ ነይሩ (ኣብ 2002 መበል 26 ደረጃ ሒዙ)። ካብ 2010 ጀሚሩ ኣህጉራዊ መዓርፎ ነፈርቲ ሆንግ ኮንግን ኣህጉራዊ መዓርፎ ነፈርቲ ሻንጋይ ፑዶንግን ብመንጽር ትራፊክ ጽዕነት ኣየር ቀዳማይን ሳልሳይን ደረጃ ሒዘን ኣለዋ ።
ዳርጋ 80% ካብ ክሊ ኣየር ቻይና ንወተሃደራዊ ኣጠቓቕማ ዝተገደበ ኮይኑ፡ ካብተን ኣብ ኤስያ ብሰንኪ ምድንጓይ በረራ ዝኸፍአ ኣፈጻጽማ ዘለወን 10 መንገዲ ኣየራት እቶም ሸሞንተ መንገዲ ኣየራት ቻይና እየን ። ቻይና ልዕሊ 2,000 ወደባት ሩባታትን ባሕርን ኣለዋ፤ ካብዚኦም እቶም 130 ንናይ ወፃኢ መራኽብ ክፉታት እዮም። ወደባት ሻንጋይ ፣ ሆንግ ኮንግ ፣ ሸንዘን ፣ ኒንግቦ -ዞውሻን ፣ ጉዋንዝሆው ፣ ቺንግዳኦ ፣ ቲየንሲንን ዳልያንን ኣብ 2012 ፤ ብመንጽር ትራፊክ ኮንተይነራትን ቶን ጽዕነትን ካብቶም ዝበዝሑ ጽዑቓት ወደባት ዓለምና ’ ያ ።
ቀንዲ ጽሑፍ ፡ ቀረብ ማይን ጽሬትን ኣብ ቻይና
ኣብ ቻይና ትሕተ ቅርጺ ቀረብ ማይን ጽሬትን፤ ከም ቅልጡፍ ከተማነት ከምኡ ’ ውን ሕጽረት ማይን ብከላን ዝኣመሰሉ ብድሆታት የጋጥሞም ኣሎ ። ብመሰረት መረዳእታ ካብ ሓባራዊ መደብ ምክትታል ቀረብ ማይን ጽሬትን ናይ ውድብ ጥዕና ዓለምን ዩኒሴፍን ኣብ 2015 ፣ 36% ካብ ገጠር ህዝቢ ቻይና ክሳብ ሕጂ ዝተመሓየሸ ጽሬት ኣይረኸበን ። ኣብ ሰነ 2010፡ ኣብ ቻይና 1,519 መጽረዪ ማይ ነይረን ፡ ኣብ ሰሙን 18 ሓደስቲ ትካላት ይኽፈታ። እቲ ዝካየድ ዘሎ ፕሮጀክት ምትሕልላፍ ማይ ደቡብ-ሰሜን ኣብ ሰሜን እታ ሃገር ሕጽረት ማይ ንምንካይ ዝዓለመ እዩ።
ቀንዲ ጽሑፍ ፡ ዲሞግራፊ ቻይና
ኣብ 2010 ኣብ ዝተኻየደ ሃገራዊ ቆጸራ ህዝቢ፡ ብዝሒ ህዝቢ ህዝባዊት ሪፓብሊክ ቻይና ኣስታት 1,370,536,875 ሰባት ከምዝኾነ ኣመዝጊቡ። ኣስታት 16.60% ካብ ህዝቢ ዕድሚኦም 14 ዓመትን ትሕቲኡን፣ 70.14% ካብ 15-59 ዓመት ዝዕድሚኦም፣ 13.26% ድማ ዕድሚኦም 60 ዓመትን ልዕሊኡን እዮም። ኣብ 2013 ዝነበረ መጠን ዕብየት ብዝሒ ህዝቢ 0.46% ተባሂሉ ተገሚቱ።
ብመዐቀኒ ምዕራባውያን ማእከላይ እቶት ዘለዋ ሃገር እኳ እንተኾነት ፡ ቅልጡፍ ዕብየት ቻይና ካብ 1978 ጀሚሩ ኣማኢት ሚልዮናት ሰባት ካብ ድኽነት ኣውጺኡዎም ኣሎ ። ሎሚ ኣስታት 10% ህዝቢ ቻይና ኣብ ትሕቲ መስመር ድኽነት 1 ዶላር ኣሜሪካ ኣብ መዓልቲ ይነብር፤ እዚ ካብቲ ኣብ 1978 ዝነበረ ዓቢ ምንካይ ኮይኑ፡ እቶም ኣብ ትሕቲ ሓደ መስመር ድኽነት ዝነብሩ 64% ካብ ህዝቢ ዝነበሩሉ እዋን እዩ። ኣብ 2014 ኣብ ቻይና መጠን ሽቕለት ኣልቦነት ከተማታት ኣስታት 4.1% እዩ ነይሩ።
1.4 ቢልዮን ህዝቢ ዘለዎን ምንካይ ተፈጥሮኣዊ ሃፍቲ ዘለዎን መንግስቲ ቻይና ብዛዕባ ናህሪ ዕብየት ብዝሒ ህዝቢ ዓብዪ ስክፍታ ኣለዎ፤ ስለዚ ካብ 1979 ጀሚሩ " ፖሊሲ ሓደ ቆልዓ " ተባሂሉ ዝፍለጥ ጽኑዕ ፖሊሲ ውጥን ስድራቤት ተግባራዊ ኮይኑ ኣሎ፣ ውጽኢት ድማ ዝተሓዋወሰ እዩ ። ቅድሚ 2013፡ እቲ ፖሊሲ፡ ብዘይካ ውሑዳት ብሄራትን ኣብ ገጠር ዝነብሩን፡ ኩለን ስድራቤታት ሓደ ቆልዓ ጥራይ ከይወልዳ ክድርት ዝዓለመ እዩ። እዚ ፖሊሲ ኣብ ታሕሳስ 2013 ኣዝዩ ተዛኒዩ፣ ስድራቤታት ሓደ ካብቶም ወለዲ ኣባላት ኣብ ስድራቤቶም እንኮ ቆልዓ ኮይኑ እንተዓቢዩ ክልተ ቆልዑ ክወልዱ ፈቒዱ። እቲ ናይ ሓደ ቆልዓ ፖሊሲ ኣብ 2016 ናብ ናይ ክልተ ቆልዑ ፖሊሲ ተቐይሩ ፣ ከምኡ’ውን እቲ ናይ ሰለስተ ቆልዑ ፖሊሲ ኣብ 2021 ። መረዳእታ ቆፀራ ህዝቢ 2010 ከምዘመልክቶ ጠቕላላ መጠን ፍርያምነት 1.4 እዩ።
እዚ ፖሊሲ ምስቲ ባህላዊ ምርጫ ኣወዳት ፡ ኣብ እዋን ውልደት ኣብ ዘይምዕሩይነት ጾታ ኣበርክቶ ከም ዝገበረ ይምጉት። ብመሰረት ቆጸራ ህዝቢ 2010 ኣብ እዋን ልደት ዝነበረ ጾታ ሬሾ ካብ 100 ኣዋልድ 118.06 ኣወዳት ነይሩ። እዚ ካብቲ ዓለማዊ መጠን ኣብ ነፍሲ ወከፍ 100 ኣዋልድ 105 ኣወዳት ኣዝዩ ዝለዓለ እዩ። ብመሰረት ቆጸራ ህዝቢ 2010፡ ደቂ ተባዕትዮ 51.27% ካብ ጠቕላላ ህዝቢ ይሕዙ። ይኹን እምበር፡ ናይ ሎሚ ጾታ ሬሾ ቻይና ካብቲ ኣብ 1953 ዝነበረ፡ 51.82% ካብ ህዝቢ ደቂ ተባዕትዮ ዝነበረሉ ዝያዳ ሚዛናዊ እዩ።
ቀንዲ ጽሑፋት: ዝርዝር ብሄራት ኣብ ቻይና , ውሑዳት ብሄራት ኣብ ቻይና, ከምኡውን ብሄራት ኣብ ታሪኽ ቻይና
ቻይና ን56 ዝተፈላለዩ ብሄራት ብወግዒ ኣፍልጦ ሂባ፤ ካብዚኦም እቶም ዝዓበዩ ሃን ቻይናውያን ኮይኖም 91.51% ካብ ጠቕላላ ህዝባ ይኾኑ ። ሃን ቻይናውያን ኣብ ዓለም እቲ ዝዓበየ ሓደ ብሄር ይፈጥሩ፤ ብዘይካ ርእሰ-ምሕደራ ዞባታት ዚንጂያንግን ቲቤትን ኣብ ኩለን ምምሕዳራዊ ክፍልታት ቻይና ዝበዝሐ ህዝቢ ዘለዎም ብሄር ይፈጥሩ ። ብመሰረት ቆጸራ ህዝቢ 2010 8.49% ካብ ህዝቢ ቻይና ብውሑዳት ብሄራት ዝቖመ እዩ። ምስቲ ናይ 2000 ቆጸራ ህዝቢ ክነጻጸር እንከሎ፡ ብዝሒ ህዝቢ ሃን ብ66,537,177 ሰባት ወይ 5.74% ወሲኹ፡ ጠቕላላ ብዝሒ ህዝቢ ኩሎም 55 ውሑዳት ብሄራት ድማ ብ7,362,627 ሰባት ወይ 6.92% ወሲኹ። ቆጸራ ህዝቢ 2010 ቁጽሪ ናይቶም ኣብ ቻይና ዝነብሩ ወጻእተኛታት ዜጋታት 593,832 ከምዝኾነ ኣመዝጊቡ። እቶም ዝበዝሑ ጉጅለ ዜጋታት ወጻእተኛታት ዜጋታት ደቡብ ኮርያ (120,750)፡ ኣመሪካ (71,493)ን ጃፓንን (66,159) እዮም።