ኩሽ (መጽሓፍ ቅዱስ)
ኩሽ ወይ ኩሥ (ብዕብራይስጥ: כּוּשׁ ; ብግዕዝ: ኩሽ/ኩሥ) ቦኽሪ ወዲ ካምን ወዲ ወዱ ንኖህን እዩ ነይሩ ። ንሱ ድማ አሕዋት ኸነዓን፥ ሚስራይምን ፥ፉጥን ነበረ። ኩሽ ኣቦ ኒምሮድ ዝበሃል ንጉስ እዩ ነይሩ ፣ ንሱ ድማ "ኣብ ምድሪ ናይ መጀመርታ ጅግና" ተባሒሉ እዩ ዝጽዋዕ ነይሩ ።
ኩሽ ብልምዲ ኣቦሓጎ እታ ኣብ ጥቓ ቀይሕ ባሕሪ እትርከብ ከም ዝነበረት ዝእመነላ ጥንታዊት ግዝኣት "ምድሪ ኩሽ" ጌርካ እያ እትርአ ። ኩሽ ኣብ መጽሓፍ ቅዱስ እትርከብ ምስ መንግስቲ ኩሽ ወይ ጥንታዊት ኢትዮጵያ እያ ። ቛንቋ ኩሽ ፡ ኩሽ ዝብል ስም እዩ ዘለዎ ።
ሞደል:Hiero ኩሽ ብቛንቋ ዕብራዊ/ዕብራይስጥ እተጸውዐ ስም ኰይኑ ፡ ካብቲ ካሽ ዝብል ናይ ግብጺ ስም ታሕተዋይ ኑብያ ፡ ደሓር ከኣ ካብቲ ኣብ ናፓታ ዝነበረ መንግስቲ ኑብያ ዝመጸ ክኸውን ይኽእል እዩ ።
እቲ ኩሽ ዝብል ፎርም ፡ ኣብ መዝገብ ግብጻውያን ካብ ግዝኣት መንቱሆተፕ ካልኣይ (21 ክፍለ-ዘመን ቅ.ል.ክ) ኣትሒዙ ፡ ኣብ ዞባ ኑብያ ወፈራታቱ ብዝርዝር ተጻሒፉ ይርከብ ። ኣብቲ መጽሓፍ ቅዱስ ዕብራይስጢ እተጠርነፈሉ እዋንን ኣብ ብምሉኡ ክላሲካዊ ኣጸዋውዓ መንግስቲ ኑብያ ኣብቲ ዘመናዊ ሕዝቢ ሱዳን ዝነበረ መሮቭ ዘተኰረ እዩ ነይሩ ።
ደቂ ወይ ውሉዳት ኩሽ፦ ሴባ፥ ሓዊላ፥ ሳብታ፥ ራዕማ፥ ሳብተካህ ይበሃሉ።
ሙሴ ዉን ካብ ኩሻዊት ጓል-ኣንስትየቲ እዩ ተመርዕዩ።
ዮሴፍ ብዛዕባ ሕዝበ ኩሽ ወዲ ካምን ወዲ ወዱ ንኖህን ከምዚ ብምባል ጸብጻብ ሃበ - "ካብ ቶም ኣርባዕተ ደቂ ካምሲ ጊዜ ንስም ኩሽ ከቶ ኣይጐድኦን፣ ከመይሲ እቶም ንሱ ዝነገሰሎም ኢትዮጵያውያን ኣብዛ መዓልቲ እዚኣ ንበይኖምን ብዅሎም ሰብ እስያን ኩሻውያን ተባሂሎም ይጽውዑ ኣለዉ። s" (Antiquities of the Jews 1.6).
መጽሓፍ ዘሁልቍ 12 1 ንሰበይቲ ሙሴ "ኩሻዊት ሰበይቲ" ኢላ ኽትጽውዓ ኸላ ጺጶራ ሰበይቲ ሙሴ ግን መብዛሕትኡ ግዜ ኻብ ሚድያን ከም ዝመጸት ጌርካ እዩ ዚግለጽ። ህዝቅኤል እታ ኤክሳጎጅ 60-65 ጺጶራ ኣብ ሚድያን ጓና ኸም ዝዀነት ድሕሪ ምግላጽ ነቶም ኣብ ሰሜን ኣፍሪቃ ዝነበሩ ተቐማጦ ኣባሓጎታታ ኸምዚ ብምባል ገለጸሎም -
"እዛ ሃገር እዚኣ ሊብያ ተባሂላ እያ እትጽዋዕ። ካብ እተፈላለዩ ሕዝብታት ኢትዮጵያውያን ከምኡውን ካብ ጸልማት ዝመጹ ዓሌታትን ነገዳትን ዚነብሩላ ኸተማ እያ። ሓደ ሰብኣይ ገዛኢ እታ ምድሪ እዩ ፣ ንጉስን ጀነራልን እዩ ። ነቲ መንግስቲ ይገዝኦ ነቲ ሕዝቢ ይፈርዶ ካህን ድማ እዩ። እዚ ሰብኣይ እዚ ኣቦይን ናታቶምን እዩ።
ኣብ 5ይ ዘመን ድ.ክ. ሶርያውያን ጸሓፍቲ ነቶም ሒምያራውያን ዝበሃሉ ደቡብ ዓረብ ኩሻውያንን ኢትዮጵያውያንን ከም ዝዀኑ ገለጹሎም ።
እቲ ፋርሳዊ ጸሓፍ ታሪኽ ኣል-ታባሪ (ከ. 915) ፡ ሰበይቲ ኩሽ ቃርናቢል ፡ ጓል ባታዊል ፡ ወዲ ቲራስ ከም እተባህለት ፡ "ኣብሲናውያን ፡ ሲንዲስን ህንዳውያንን" ከኣ ከም ዝወለደትሉ ዝገልጽ ልምዲ ኣዘንተወ ።
ሎሚ ተዛረብቲ ቋንቋ ኩሻውያን ንኣገው: ኦሮሞ: ሶማል: ዓፋር: ከምኡውን ንኻልኦት ሓያሎ ቀቢላታት፣ ብሔራትን፣ ነገዳትን ዝሓቘፉ እዮም ፣ ኣብ መኣድታት ማሱዲ ወርቂ ካብ 947 ድ.ል.ክ. ከም ዘርኢ ኩሽ እዮም ዝቑጸሩ ነይሮም ። እቶም ቋንቋ ኩሽ ዝዛረቡ ህዝቢ ቤጃ ፡ ካብ ኩሽ ዝመበቈሉ መስመር ወለዶ ኣለዎም ።
ጀምስ ብሩስ ዝስሙ ኣብ ከባቢ 1770 ናብ ከበሳታት ኢትዮጵያ ዝኸደ ዳህሳሲ ፡ ብዛዕባ እቲ ድሕሪ ማይ ኣይሂ ኣብ ዝነበራ መዓልትታት ፡ ኩሽ ወዲ ካም ምስ ስድራ ቤቱ ኰይኑ ናብ ጐልጐል ኣጣራ ኽሳእ ዝበጽሕ ፡ ካብኡ ንደሓር ሰብ ዘይነብሮ ፡ ካብኡ ድማ ንምድሪ ኢትዮጵያ ክርእዩ ዝኽእሉ ኣቢሲናውያን ፡ "ልምዲ" ከም ዝነበረ ጸሓፈ ። ኣብኡ ድማ ንኣክሱም ደዪቦም ሰርሑ ፣ እተወሰነ እዋን ጸኒሖም ከኣ ናብ ጐልጐል ተመልሱ ፣ ንሜሮቭ ድማ ሰርሑ ። ንሱ ብተወሳኺ ፡ ኣብቲ ግዜ እቲ ዝነበሩ ኤውሮጳውያን ምሁራት ፡ ነዚ ጸብጻብ እዚ ብምኽንያት እቲ ተመስሪቱሎም ዝነበረ ክልሰ-ሓሳብ ፡ ብትእምት ከም ዝነጸግዎ ፡ ኩሽ ብመንገዲ ዓረብን በቲ ኣብ መንጎ የመን ኣብ ሓውሲ ደሴት ዓረብ ዝርከብ ሓርፋፍ ኵነታት ባብ-ኤል-መንደብን ኣቢላ ናብ ኣፍሪቃ ከም ዝኣተወት ፡ ጅቡቲን ኤርትራን ኣብ ቀርኒ ኣፍሪቃ ከም ዝርከባ ይገልጽ ። ብተወሳኺ: እቲ ኣብ ኣክሱም ዝነበረ ዓቢ ጭሕሚ: ኩሽ ነቲ እተመደበሉ ከባቢ ንምምልካት ከም ዘዳለዎ እዩ ዝንገር: እቲ ኢቲኦፕ ዝበሃል ወዱ ድማ ኣብኡ ከም እተቐብረ እዩ ዝንገር ። ብመሰረት መጽሓፍ ኣክሱም: ብሩስ ኣብ ኣቢሲንያ ምስ ክብራ ናጋስት ብማዕረ ከም እተቐብረ እዩ ዝገልጽ ።
ከም ዮሃን ማይክልስን ሮዘንሙለርን ዝኣመሰሉ ምሁራት ፡ እቲ ኩሽ ዝብል ስም ኣብ ክልቲኡ ሸነኽ ቀይሕ ባሕሪ ፡ ኣብ ሓውሲ ደሴት ዓረብ (የመን) ን ሰሜናዊ ምብራቕ ኣፍሪቃን ኣብ ዝርከባ ትራክትታት እታ ሃገር ከም ዝውዕል ሓቢሮም እዮም ።