ዛምቢያ

ፖለቲካ

ፖለቲካ ዛምብያ ኣብ ቅርጺ ፕረዚደንታዊ ወኪል ዲሞክራስያዊት ሪፓብሊክ ዝካየድ ኮይኑ ፡ ፕረዚደንት ዛምብያ ኣብ ብዙሕነት ዘለዎ ብዙሕ ሰልፍታት ዘለዎ ስርዓት መራሒ ሃገርን መራሒ መንግስትን እዩ። መንግስቲ ፈጻሚ ስልጣን ክጥቀም እንከሎ፡ ሓጋጊ ስልጣን ድማ ኣብ ክልቲኡ መንግስትን ባይቶን ዝወሃብ እዩ።

ዛምብያ ኣብ ጥቅምቲ 1964 ናጽነታ ምስ ረኸበት ብኡንብኡ ሪፓብሊክ ኮይና። ካብ 2011 ክሳብ 2014 ፕረዚደንት ዛምብያ ማይክል ሳታ ኮይኑ ጸኒሑ፡ ክሳብ ሳታ ብ28 ጥቅምቲ 2014 ዝዓረፈ ድሕሪ ሞት ሳታ፡ ምክትል ፕረዚደንት ጋይ ስኮት ፡ መበቆል ስኮትላንድ ዝኾነ ዛምብያዊ፡ ግዝያዊ ፕረዚደንት ዛምብያ ኮይኑ። ፕረዚደንታዊ ምርጫ ብዕለት 22 ጥሪ 2015 ተኻይዱ። ኣብቲ ምርጫ ብድምር ቁጽሪ 11 ሕጹያት ፕረዚደንታዊ ተወዳደርቲ ኮይኖም ብዕለት 24 ጥሪ 2015 ድማ ኤድጋር ቻግዋ ሉንጉ ብጽኑዕ ውድድር ኣብ ዝተኻየደ ምርጫ ተዓዊቱ 6ይ ፕረዚደንት ምዃኑ ተገሊጹ። ንሱ 48.33% ድምጺ ብምዕዋት፡ ኣብ ልዕሊ ናይ ቀረባ መወዳድርቱ ሃካይንደ ሂቺለማ ፡ ብ46.67% ብ1.66% መሪሕነት ሒዙ። ካልኦት ትሽዓተ ሕጹያት ኩሎም ነፍሲ ወከፎም ትሕቲ 1% ረኺቦም። ኣብ ነሓሰ 2016 ፕረዚደንት ሓፈሻዊ ምርጫ ዛምብያ ኤድጋር ሉንጉ ኣብ ቀዳማይ ዙርያ ምርጫ ዳግማይ ምርጫ ብጸቢብ ተዓዊቱ። ተቓወምቲ ናይ ምትላል ክስታት ከምዝነበሮምን ኣመሓዳሪ ሃገራዊ ግንባር (PF) ድማ ነቲ ብተቓዋሚ ውድብ ዩፒኤንዲ ዝቐረበ ክሲ ነጺግዎ።

ኣብቲ ብ70% ድምጺ መራጽቲ ዝልለ ሓፈሻዊ ምርጫ 2021 ፡ ሃካይንደ ሂቺለማ 59% ድምጺ ክዕወት ከሎ፡ ናይ ቀረባ መወዳድርቱ ኣብ ስልጣን ዘሎ ፕረዚደንት ኤድጋር ቻግዋ ሉንጉ ድማ 39% ድምጺ ረኺቡ። ብ16 ነሓሰ ኤድጋር ሉንጉ ኣብ ናይ ቲቪ መግለጺ ተኣሚኑ፡ ደብዳበ ብምልኣኽን ንዝተመርጸ ፕረዚደንት ሃካይንደ ሂቺለማ እንቋዕ ሓጎሰካ ኢሉ። ብዕለት 24 ነሓሰ 2021 ሃካይንደ ሂቺለማ ሓድሽ ፕረዚደንት ዛምብያ ኮይኑ ቃለ መሓላ ፈጺሙ።

ናይ ወጻኢ ዝምድናታት

ድሕሪ ናጽነት ኣብ 1964፡ ዝምድናታት ወጻኢ ዛምብያ መብዛሕትኡ ኣብ ካልኦት ሃገራት ደቡብ ኣፍሪቃ፡ ከም ሃገራዊ ኮንግረስ ኣፍሪቃን ስዋፖን ንዝካየዱ ሓርነታዊ ምንቅስቓሳት ኣብ ምድጋፍ ዘተኮረ እዩ ነይሩ። ኣብ እዋን ዝሑል ኲናት ዛምብያ ኣባል ምንቅስቓስ ዘይተሰለፋ ’ ያ ነይራ።

ወተሃደራዊ ኣገልግሎት

ሓይሊ ምክልኻል ዛምብያ (ZDF) ብሰራዊት ዛምብያ (ZA)፡ ሓይሊ ኣየር ዛምብያ (ZAF)፡ ከምኡ’ውን ሃገራዊ ኣገልግሎት ዛምብያ (ZNS) ዝሓቖፈ እዩ። ZDF ብቐንዱ ኣንጻር ግዳማዊ ስግኣታት ዝተዳለወ እዩ።

ኣብ 2019 ዛምብያ ንውዕል ምኽልካል ኒዩክለራዊ ኣጽዋር ሕቡራት ሃገራት ፈሪማ ።

ዛምብያ ኣብ ዓለም መበል 57 ሰላማዊት ሃገር ምዃና ኣብ 2024 ዓለምለኻዊ መዐቀኒ ሰላም ይሕብር።

ምምሕዳራዊ ክፍልታት

ዛምብያ ብምምሕዳራዊ መዳይ ኣብ ዓሰርተ ኣውራጃታት ተኸፋፊላ ኣብ 117 ኣውራጃታት ተኸፋፊላ, ብመረጻ ድማ ኣብ 156 ምርጫ ዞባታትን 1,281 ዋርድያታትን ተኸፋፊላ ኣላ።

ኣውራጃታት

ሰብኣዊ መሰላት

መንግስቲ ንዝኾነ ተቓውሞን ነቐፌታን ተሃዋሲ ስለዝኾነ ንነቐፍቲ ህዝባዊ ዕግርግር ኣለዓዒሎም ብዝብል ሕጋዊ ምስምስ ተጠቒሙ ኣብ ምኽሳስ ቀልጢፉ ’ ዩ። ሕጊ ጸለመ ንናጻ ምዝራብን ፕረስን ንምዕፋን ይጥቀሙሉ።

ኣብ ዛምብያ ተመሳሳሊ ጾታ ጾታዊ ርክብ ንደቂ ተባዕትዮን ደቂ ኣንስትዮን ዘይሕጋዊ እዩ። ኣብ 2010 ዝተገብረ መጽናዕቲ ከም ዘመልክቶ፡ 2% ጥራይ ካብ ዛምብያውያን ግብረሰዶም ብሞራል ቅቡል ኮይኑ ይረኽብዎ።

ኣብ ታሕሳስ 2019፡ ኣምባሳደር ሕቡራት መንግስታት ኣመሪካ ኣብ ዛምብያ ዳኒኤል ሉዊስ ፉተ ፡ ዛምብያ ንተመሳሳሊ ጾታ ዘለዎም መጻምድቲ ጃፌት ቻታባን ስቲቨን ሳምባን ኣብ ቤት ማእሰርቲ ብምእሳራ "ኣሰንቢዱ" ከምዝነበረ ተገሊጹ ነይሩ። ይግባይ ድሕሪ ምፍሻሉን እቶም መጻምድቲ ን15 ዓመታት ማእሰርቲ ምስተፈርዱን፡ ፉተ መንግስቲ ዛምብያ ንኽልቲኡ እቲ ጉዳይን ጸረ ግብረሰዶማዊ ሕግታት እታ ሃገርን ክምርምሮ ሓቲቱ። ፉተ ኣብ ማሕበራዊ መራኸቢታት ድሕሪ ምፍርራሕ ድሕረ-ባይታ ኣጋጢምዎን ኣብ ህዝቢ ምቕራቡ ሰሪዙን፡ ድሕሪኡ ድማ ፕረዚደንት ሉንጉ ፐርሶና ኖን ግራታ ድሕሪ ምእዋጁ ተጸዊዑ።